Założycielem manicheizmu był Manes (ur. 216 roku) z północnej Babilonii. Z racji miejsca pobytu miał okazję poznać braminów i buddystów, tradycyjną religię Iranu, mazdaizm (staroirański kult boga Ahura Mazdy –Ormuzda). Spotkał się też z ruchami chrześcijańskimi jak np. marcjonistami (krytycy Pś). Znał judeochrześcijanizm. Jak twierdził, otrzymał objawienie. Uważał, że był ostatnim ogniwem Objawienia się Boga. Jako odkrywca nowej religii przeciwstawiał się chrystianizmowi. U podstaw jego doktryny leży dualistyczny gnostycyzm, inspirujący się równocześnie judeochrześcijańskim gnostycyzmem i irańskim zoroastryzmem [1]. Zapożyczył również niektóre elementy z innych religii jakie znał. Forsował synkretyzm (łączenie pozornie wspólnych elementów, choć niekiedy są one wzajemnie sprzeczne i rozbieżne) religijny. Siebie uważał za dziedzica wszystkich religii. Manicheizm – wywarł piętno na wschodnich religiach – docierając aż do Chin, a także na Zachód i północą Afrykę – przejawiając się w średniowiecznym ruchu bogomiłów, katarów, a także we współczesnych kierunkach ezoterycznych, na przykład w teozofii (światopogląd religijno-filozoficzny o charakterze panteistycznym). Stanowił jedną z form, w jakich rozwija się gnoza. Wygaśnie dopiero w głębokim średniowieczu.
Manicheizm był dualistycznym systemem religijno – filozoficznym, głoszący kosmiczny konflikt dobra (duch, światło) i zła (materia, ciemność). Ze względu na charakter synkretyczny funkcjonowały w nim elementy religijnych tradycji irańskich, mazdeizmu, buddyzmu, braminizmu indyjskiego i chrześcijaństwa. Manes uważa siebie za następcę Zoroastry, Buddy i Jezusa. Podkreślał wagę ascetyzmu. Potępiał materię jako zło samo w sobie.
Początkowo zwolennikiem manicheizmu był św. Augustyn (373–382. Po przejściu na chrześcijaństwo stał się zdecydowanym jego oponentem. Dla Augustyna przekonywująca była walka między dobrem i złem, która toczy się w każdym człowieku. Zraził się do manicheizmu, gdy zauważył niekonsekwencję między tym co głoszono, a czyniono.
W kolebce manicheizmu w Iranie oficjalną religią był Zoroastryzm. Z ich inicjatywy ok. 276 r. Manes został stracony. W cesarstwie rzymskim manicheizm nie był tolerowany. Był zwalczany przez władzę i Kościół.
[1] Zoroastryzm – jedna z najstarszych religii monoteistycznej założonej przez Zaratusztrę pomiędzy XIII a połową VI wieku. Większość przyjmuje, że żył ok. 1000 r. w północno-wschodnim Iranie. Wywarł on wyraźny wpływ na judaizm, a poprzez niego także na chrześcijaństwo i islam, i według części religioznawców istnieją poważne przesłanki do twierdzenia, że takie podstawowe zasady tych religii jak Sąd Ostateczny, wędrówka duszy po śmierci do piekła lub nieba, wiara w istnienie diabła i nadejście mesjasza powstały pod silnym oddziaływaniem zaratusztrianizmu.
