Narracje o Abrahamie zajmują fundamentalne miejsce w biblijnej koncepcji początków Izraela. W tradycji żydowskiej, chrześcijańskiej oraz islamskiej Abraham jest postrzegany jako patriarcha, wybraniec Boga, oraz przodek narodów monoteistycznych. Jednak w perspektywie współczesnej nauki, a szczególnie badań prowadzonych w ramach krytyki historycznej Biblii, rodzi się pytanie o to, czy postać Abrahama miała historyczny pierwowzór, czy też stanowi literacką i teologiczną konstrukcję powstałą w wyniku długotrwałej ewolucji tradycji ustnej i redakcji pisemnej.
Jednym z najczęściej podnoszonych problemów w badaniach nad Abrahamem jest brak niezależnych źródeł pozabiblijnych, które potwierdzałyby jego istnienie. Nie istnieją żadne inskrypcje, dokumenty administracyjne, listy, czy kroniki z epoki tzw. patriarchalnej (ok. XIX–XVIII w. przed Chr.), które wymieniałyby Abrahama lub inne postaci z jego rodziny, takie jak Izaak czy Jakub.
Choć niektóre teksty z archiwów Mari, Ebli czy Nuzi zawierają imiona i konteksty kulturowe podobne do tych opisanych w Księdze Rodzaju (np. imię “Abam-ram” z Mari, analogiczne praktyki dziedziczenia, przybrania za syna, adopcji dziedziców itp.), to zdaniem większości badaczy podobieństwa te są zbyt ogólne, by można na ich podstawie potwierdzić historyczność Abrahama. Thomas L. Thompson (1999), jeden z czołowych przedstawicieli tzw. minimalistów, podkreśla, że tego typu dane wskazują raczej na znajomość realiów epoki przez autorów późniejszych, niż na istnienie konkretnej postaci.
Narracja o Abrahamie zawarta jest głównie w Księdze Rodzaju (rozdziały 12–25), która wchodzi w skład tzw. Pięcioksięgu Mojżeszowego (Tory). Zgodnie z ustaleniami krytyki źródeł, tekst ten nie jest jednolity, lecz stanowi kompozycję kilku warstw redakcyjnych, najczęściej identyfikowanych jako: źródło jahwistyczne (J), elohistyczne (E), kapłańskie (P) oraz deuteronomiczne (D). Najstarsze z tych warstw, według badaczy takich jak Richard Elliott Friedman czy John Van Seters, powstawały dopiero w VIII–VII w. przed Chr., a ostateczna redakcja całego Pięcioksięgu miała miejsce po powrocie z niewoli babilońskiej (VI–V w. praed Chr.).
W związku z tym istnieje poważna luka czasowa – kilkaset lat – między rzekomym życiem Abrahama a najwcześniejszymi możliwymi zapisami jego historii. Jak zauważa Israel Finkelstein w głośnej pracy TheBible Unearthed (2001, wspólnie z Neilem Asherem Silbermanem), redaktorzy biblijni mogli projektować współczesne im doświadczenia i idee na mityczną przeszłość patriarchalną, aby legitymizować swoje roszczenia etniczne, polityczne i religijne.
W świetle powyższych ustaleń coraz więcej badaczy skłania się ku interpretacji, że postać Abrahama jest tworem symbolicznym – archetypem założyciela narodu. Według Johna Van Setersa (Abraham in History and Tradition, 1975), Abraham został skonstruowany literacko na potrzeby ideologii deuteronomistycznej: jako wzorzec wiary, posłuszeństwa wobec Boga i ojciec przymierza. Jego życie i wędrówki są nasycone motywami typowymi dla narracji etiologicznych: wyjaśniających pochodzenie miejsc (np. Beer-Szeby), instytucji (np. obrzezania) czy relacji między narodami (np. konflikt z Moabitami i Edomitami).
Nieprzypadkowo Abraham jest także figurą uniwersalną – opuszcza swój kraj, aby zawrzeć przymierze z jedynym Bogiem, co czyni go idealnym wzorem dla rodzącego się monoteizmu. Przesłanie to wykracza poza historiografię i sytuuje postać Abrahama w sferze teologicznej narracji zbawienia.
W tym samym duchu należy odczytywać genealogie zawarte w Księdze Rodzaju – zwłaszcza tzw. „Tablicę Narodów” w rozdziale 10. Jest to konstrukcja literacka, mająca uporządkować znany autorom świat w logiczny sposób, wyprowadzając wszystkie ludy z trzech synów Noego: Sema, Chama i Jafeta. Takie ujęcie historii pełni funkcję teologiczną: ukazuje świat jako jedną, stworzoną i kontrolowaną przez Boga całość, a sam Izrael jako naród wybrany spośród wielu.
Z punktu widzenia nauki historycznej, genealogie te są traktowane jako teksty etiologiczne (etiologia o nauka zajmująca się badaniem przyczyn powstawania różnych zjawisk, procesów, faktów) – opowieści służące do uzasadnienia istnienia aktualnych struktur politycznych i etnicznych. Nie stanowią one wiarygodnych danych do rekonstrukcji realnych dziejów ludów Bliskiego Wschodu.
Podsumowując, nie istnieją wystarczające podstawy, by uznać Abrahama za postać historyczną w ścisłym, empirycznym sensie. Brak źródeł pozabiblijnych, późne datowanie tekstów oraz silnie teologiczny i etiologiczny charakter narracji przemawiają za tym, że Abraham jest przede wszystkim konstruktem literackim i symbolicznym. Jako postać reprezentuje duchowe i kulturowe początki Izraela, ale jego funkcja nie polega na dokumentowaniu przeszłości, lecz na nadawaniu sensu wspólnotowej tożsamości.
W świetle tego podejścia opowieści o Abrahamie oraz jego potomkach powinny być analizowane nie jako relacje historyczne, ale jako źródła do badania mentalności, ideologii i duchowej autoidentyfikacji autorów biblijnych.
