Księga Jonasza to jedna z najbardziej niezwykłych i przewrotnych opowieści w całej Biblii. Choć krótka, wyłamuje się z typowej formy ksiąg prorockich: zamiast zbioru wyroczni mamy tu spójną narrację, niemal opowiadanie z morałem, pełne ironii, humoru i głębokich pytań o charakter Boga oraz ludzkie serce.
Historia zaczyna się od wezwania Boga, by prorok Jonasz udał się do Niniwy – stolicy asyryjskiego imperium, znanego z brutalności i wrogości wobec Izraela. Misja jest jasna: ogłosić im sąd. Ale Jonasz, zamiast posłusznie wyruszyć, podejmuje desperacką próbę ucieczki „jak najdalej od oblicza Pana” (Jon 1,3), wsiadając na statek płynący do Tarszisz. Ten gest jest czymś więcej niż tchórzostwem – to bunt wobec Bożej woli, być może z obawy, że Bóg okaże litość wrogom.
Tu zaczyna się dramat morski: burza, przerażeni marynarze, losowanie winowajcy, i wreszcie decyzja Jonasza, by wrzucono go do morza. Gdy fale opadają, prorok nie ginie – zostaje połknięty przez „wielką rybę” (Jon 2,1). W jej wnętrzu Jonasz modli się psalmem wdzięczności, a po trzech dniach zostaje wyrzucony na ląd. Jest to obraz zarówno ocalenia, jak i nowej szansy – echo odrodzenia.
Drugi rozdział misji wygląda inaczej: Jonasz idzie do Niniwy, głosi krótkie i surowe przesłanie” “Jeszcze czterdzieści dni, a Niniwa zostanie zburzona!” (Jon 3,4), a miasto reaguje zaskakująco – od króla po najniższych mieszkańców wszyscy się nawracają. I tu przychodzi największy paradoks: Bóg rezygnuje z kary, a Jonasz… wpada w gniew. W jego oczach litość Boga wobec wrogów jest nie do przyjęcia.
Kulminacja opowieści następuje pod krzewem rycynusowym, który daje prorokowi cień, po czym usycha. Bóg używa tej sytuacji jak przypowieści w działaniu – jeśli Jonasz potrafił żałować rośliny, której nawet nie pielęgnował, czy Bóg nie ma prawa litować się nad wielkim miastem, pełnym ludzi i zwierząt?
Księga Jonasza stawia czytelnika w niewygodnym miejscu: z jednej strony potępiamy upór proroka, z drugiej rozumiemy jego niechęć do okazywania łaski oprawcom. Jest to opowieść o tym, że miłosierdzie Boga przekracza nasze granice moralnej selekcji – i że często prawdziwe nawrócenie potrzebne jest nie tym, których uważamy za „najgorszych”, lecz nam samym, w naszym gniewie i ciasnocie serca.
Wielu badaczy podkreśla, że Księga Jonasza ma charakter opowieści dydaktycznej lub przypowieści, a nie stricte zapisu wydarzeń historycznych. Wskazują na to: cudowne ocalenie, ryba, która połyka i wyrzuca proroka; nagła skrucha całej Niniwy wraz ze zwierzętami, wyraźna symbolika liczb (trzy dni w brzuchu ryby). Księga napisana jest językiem prostym, ale z wyraźnymi kontrastami i ironią. Jonasza ukazuje się jako proroka opornego, a nawet małostkowego, podczas gdy poganie (marynarze, mieszkańcy Niniwy) okazują się bardziej otwarci na słowo Boże niż on sam. To zabieg celowy, budzący u czytelnika refleksję.
Trudno traktować opowieść o Jonaszu dosłownie. Nie ma historycznych dowodów, że prorok ten kiedykolwiek udał się do Niniwy i nawrócił całe miasto. Sama Niniwa, stolica Asyrii, była w czasach Jonasza (VIII w. przed Ch.) potężnym ośrodkiem, ale obraz jej mieszkańców tak jednomyślnie pokutujących wydaje się raczej literacką hiperbolą niż zapisem faktu. Postać Jonasza – proroka pojawia się w 2 Księdze Królewskiej (14,25) jako żyjący za panowania Jeroboama II. Oznacza to, że istniała postać historyczna o tym imieniu, lecz księga, którą znamy, powstała znacznie później (najprawdopodobniej w okresie po wygnaniu babilońskim, IV–III w. przed Chr.), wykorzystując imię proroka jako bohatera dydaktycznej opowieści.
Księga ukazuje Boga jako miłosiernego wobec wszystkich ludzi, nie tylko Izraela. Jest to przesłanie uniwersalistyczne: poganie (Niniwici) mogą dostąpić zbawienia, jeśli się nawrócą. Jonasz staje się symbolem człowieka ograniczonego, który chce zawłaszczyć Boga dla swojego narodu. Jego gniew wobec ocalenia Niniwy ukazuje, jak wąskie i egoistyczne mogą być ludzkie wyobrażenia o sprawiedliwości. Przesłanie o natychmiastowej i powszechnej pokucie mieszkańców Niniwy jest idealistycznym obrazem, który ma nauczyć, że nawrócenie jest zawsze możliwe, a Bóg zawsze odpowiada miłosierdziem.
Księga Jonasza jest mistrzowską satyrą, z elementami humoru i paradoksu. Jako tekst historyczny – nie daje podstaw do traktowania wydarzeń w niej opisanych dosłownie, raczej jako narrację dydaktyczną. Jako tekst teologiczny – niesie rewolucyjne, jak na czasy Starego Testamentu, przesłanie o uniwersalnym miłosierdziu Boga i potrzebie otwartości na „innych”.
