Księga Sofoniasza, należąca do grona tzw. Dwunastu Proroków Mniejszych, jest jednym z najkrótszych, a zarazem najbardziej intensywnych tekstów prorockich Starego Testamentu. Licząca zaledwie trzy rozdziały, księga ta skupia się na jednej idei przewodniej – „Dniu Jahwe”. Ów dzień jawi się u proroka jako moment radykalnej interwencji Boga w historię, mającej wymiar zarówno sądu, jak i odnowy.
Księga Sofoniasza jest intensywną relacją prorocką, w której słychać głos Bożego sądu nad światem pełnym pychy, niesprawiedliwości i duchowego upadku.
Nagłówek księgi (So 1,1) przedstawia proroka jako Sofoniasza, syna Kusziego, potomka Ezechiasza. Jeśli rzeczywiście chodziłoby o króla Ezechiasza, mielibyśmy do czynienia z prorokiem o królewskim pochodzeniu. Większość badaczy uważa jednak tę genealogiczną wzmiankę za raczej wyjątkowy zabieg literacki, mający dodać autorytetu. Datowanie księgi sytuowane jest najczęściej w okresie panowania króla Jozjasza (640–609 przed Chr.), czas reform religijnych inspirowanych deuteronomizmem oraz dynamicznych przemian geopolitycznych: upadku potęgi asyryjskiej i wzrostu zagrożenia babilońskiego. W takim kontekście społeczno-politycznym Sofoniasz kieruje swoje ostre wezwania do pokuty i wierności Jahwe.
Sofoniasz, prorok wprowadza nas w czas zagrożenia, kiedy królestwo Judy stoi w obliczu nieuchronnych konsekwencji swoich grzechów. Już od pierwszych wersetów czuje się dramatyzm tej księgi – prorok ostrzega o „dniu gniewu Pańskiego”, dniu przynoszącym strach, chaos i zniszczenie, który nadchodzi nieubłaganie i obejmie zarówno lud, jak i przywódców.
Narracja Sofoniasza jest napięta i dynamiczna – widzimy miasto Jerozolimę i jej mieszkańców w stanie duchowej i moralnej apatii, dumy i zepsucia. Prorok wzywa do pokuty, ale ostrzeżenie niesie ze sobą ciężar nieodwracalnego sądu. Z jednej strony księga maluje obraz Bożej sprawiedliwości jako siły nieprzekupnej i nieubłaganej; z drugiej strony ujawnia Bożą troskę o tych, którzy w pokorze zwrócą się ku Niemu. Sofoniasz nie pozostawia złudzeń: pycha i zło nie pozostaną bez konsekwencji.
Jednak Księga Sofoniasza to nie tylko obraz gniewu. W jej drugiej części pojawia się obietnica odnowy i nadziei. Prorok zapowiada dzień, kiedy Bóg zgromadzi lud wierny, oczyści serca i przywróci sprawiedliwość. To moment, w którym dramat sądu spotyka się z nadzieją odkupienia – przypomnienie, że Boża sprawiedliwość nie jest jedynie karą, lecz także drogą do odnowy i zbawienia.
Styl księgi jest poetycki i rytmiczny, pełen powtórzeń i kontrastów. Sofoniasz zestawia obraz strachu i zniszczenia z obietnicą radości i pokoju, tworząc dramatyczną narrację, która angażuje czytelnika emocjonalnie. Słowa proroka są jak echo trąby – ostrzegają, poruszają i wzywają do działania.
Księga Sofoniasza jest więc głosem ostrzeżenia, ale i nadziei. Pokazuje, że Bóg nie pozostaje obojętny wobec zła, że sąd nad światem jest nieunikniony, ale jednocześnie wskazuje drogę do odkupienia i odnowy. Jest to księga, która łączy dramatyzm historycznego zagrożenia z uniwersalnym przesłaniem moralnym: zło może być potępione, ale odkupienie i nowy początek są możliwe dla tych, którzy zwracają się ku Bogu.
Większość uczonych przyznaje księdze względną spójność, jednak zakończenie (So 3,14–20) bywa uznawane za dodatek redakcyjny o charakterze pocieszycielskim. Język Sofoniasza nosi wyraźne piętno wcześniejszych proroków, szczególnie Amosa i Izajasza. „Dzień Jahwe” – temat rozwinięty przez Amosa – u Sofoniasza przybiera formę niemal kosmicznej katastrofy. Styl proroka jest bezkompromisowy, nacechowany grozą i brakiem złudzeń co do losu ludu. Wydaje się, że dopiero późniejsi redaktorzy dodali tonację nadziei, by złagodzić pesymistyczne przesłanie.
Centralnym motywem księgi jest „Dzień Jahwe”. Nie jest to dzień triumfu Izraela nad wrogami, lecz dzień gniewu, w którym Bóg osądza wszystkich – także własny lud. Uniwersalizm sądu odróżnia Sofoniasza od niektórych wcześniejszych proroków i przygotowuje grunt pod późniejszą tradycję apokaliptyczną. Jednocześnie prorok pozostawia miejsce dla „reszty” – garstki wiernych, którzy ocalą się dzięki pokorze i wierności Bogu. Idea ta z czasem zyska ogromne znaczenie w judaizmie okresu powygnaniowego, a także w teologii chrześcijańskiej.
W końcowej partii księgi pojawia się obraz Boga radosnego, śpiewającego nad swoim ludem (So 3,17). Ten fragment odbiega stylem i tonem od reszty księgi, ale stanowi kluczowe ogniwo teologiczne: ukazuje, że gniew Boga nie jest celem samym w sobie, lecz służy oczyszczeniu i przygotowaniu odnowionej wspólnoty.
Księga Sofoniasza, mimo swej krótkiej formy, prezentuje głębokie napięcie między surowością sądu a obietnicą zbawienia. Z jednej strony prorok ukazuje Boga jako absolutnego władcę historii, którego gniew nie oszczędza nikogo; z drugiej – wizja końcowa nadaje całości wymiar nadziei i radości. Krytyka literacka podkreśla, że ów kontrast może wynikać z późniejszej redakcji. Niezależnie od tego, księga zachowuje aktualność: ostrzega przed samozadowoleniem religijnym, przypomina o powadze sprawiedliwości i otwiera perspektywę uniwersalnego zbawienia.
Księga Sofoniasza to prorockie dzieło pełne dramatyzmu, osadzone w realiach kryzysu politycznego i duchowego Judy, a zarazem tekst, który przekracza swój kontekst historyczny. Jako zapowiedź sądu i odnowy, księga ta wprowadza do tradycji biblijnej potężny obraz Boga, którego gniew i miłość splatają się w nierozerwalną całość. Krytyczne spojrzenie pozwala dostrzec jej warstwę historyczną, redakcyjną i teologiczną, a także zrozumieć, dlaczego jej przesłanie stało się trwałym elementem zarówno żydowskiej, jak i chrześcijańskiej refleksji religijnej.
