Pierwsze animozje dotyczyły dziedzictwa żydowskiego w chrześcijaństwie. Jan Apostoł należał do stronnictwa, które nie bardzo chciało odciąć się od tradycji żydowskiej. Widać to wyraźnie w jego Apokalipsie. Piotr też długo wahał się z decyzją odstąpienia np. od obrzezania. Paweł – przeciwnie – forsował odejście od tradycji żydowskiej. Listy Ignacego z Antiochii mają odwrotnego ducha niż nauczanie Jana. Jak pisał: chrześcijanie nie powinni zachowywać szabatu, tylko Dzień Pański; mówić o Jezusie Chrystusie, a równocześnie wyznawać judaizm jest absurdem[1]. Innymi pisarzami wczesno chrześcijańskimi byli: Papiasz i biskup Polikarp. Opisywali oni dzieje różnych ośrodków chrześcijańskich.
Już w I wieku powstała wspólnota nikolaitów (wspomniana w Apokalipcie Jana), która głosiła nieskrępowaną swobodę obyczajów. Odrzucała całkowicie Stary Testament. Była ona jednak krytykowana i potępiana. W różnych ośrodkach powstawały opracowania ascetyczne, jak np. Ewangelia Egipcjan, potępiająca małżeństwo.
Listy Pliniusza Młodszego (X, 96) informowały o udziale kobiet (diakonisy) w ewangelizacji. One nauczały, egzorcyzmowały i chrzciły.
Za pontyfikatu Sykstusa (115–125) w Rzymie toczyły się dysputy na temat daty obchodzenia Wielkanocy.
Od 70 roku pojawił się prąd dualistyczny, który zostanie określony mianem gnostycyzmu. Gnostycyzm stanowi jedną z form, w jakich rozwija się gnoza.
Gnoza – to forma świadomości, wiedza jako narzędzie zbawienia. Pochodzi ona z objawienia przekazywanego wyłącznie wybranym, którzy są zdolni do jej odbioru. Świat jest zły. Zło, rozpad i śmierć zaistniały w wyniku pierwotnego boskiego upadku. Podstawowa idea gnostyków polega na przekonaniu, że w świecie materii tkwią uwięzione boskie cząstki, boskie iskry pochodzące ze świata duchowego, które czekają na swe uwolnienie i powrót do swego pierwotnego miejsca zamieszkania. Człowiek ma za zadanie ten świat naprawić. Gnoza opiera się na mitach.
Gnostycyzm – ruchy religijne powstałe w I i II w. na wschodzie cesarstwa rzymskiego, gł. w Syrii i Egipcie, dualistyczne i łączące elementy chrześcijaństwa z grecko–egipskim hermetyzmem. Zrodziły się one w kościołach lokalnych, związanych częściowo z tradycjami judeochrystianizmu, poszukujących własnej drogi i dążących do uniezależnienia się od większych metropolii[2].
Ruchy gnostyckie silnie oddziaływały na rodzące się chrześcijaństwo. Idea Boga Doskonałego była poddawana dyskusji, zwątpieniu. Ezoteryzm mącił czystość wiary chrześcijańskiej. Oddalał Boga i czynił dystans do Niego. Gnoza była najbardziej wpływową herezją na chrześcijaństwo. Za gnostyka uważany był Szymon Mag (Dz). Ewangelia Jana zawiera w sobie elementy gnostyckie. Jan posługuje się parami przeciwieństw: światło i ciemność, prawda i kłamstwo, góra i dół, Bóg i diabeł. Świat podlega władzy diabła. Świat nie rozpoznaje światłości. W przeciwieństwie do gnostyków, Jan podtrzymuje ideę stworzenia świata przez dobrego Boga, czy też Jego Słowo, Logos.
Paweł walczył w swoich listach przeciwko poglądom o charakterze gnostyckim. W Pierwszym Liście do Koryntian pisze, że wiedza (gnosis) wbija w pychę, miłość zaś buduje. Gdyby ktoś mniemał, że coś wie, to to jeszcze nie wie, jak wiedzieć należy. Jeśli zaś ktoś miłuje Boga, ten jest poznany przez Niego (1 Kor 8,2–3) Nad wiedzę Paweł stawia miłość. To nie my mamy poznać Boga, ale mamy zostać poznani przez Niego.
[1] Ignacy Antiocheński: List do Trallan, VIII
[2] Około VI wieku ruchy gnostyckie zostały wchłonięte przez szerzący się manicheizm. Zgodnie z przesłaniem gnostyckim człowiek egzystuje w nieprzyjaznym świecie, do którego został “wrzucony”. Świat jest obcy Prawdziwemu Bogu i nie jest jego dziełem, lecz dziełem sił niższych zwanych Archontami (których przywódcą jest Demiurg). Człowiek jest niespójnym konglomeratem ciała, duszy oraz ducha (pneumy). Jego prawdziwą jaźnią jest pneuma, równie obca światu, jak Bóg. Prawa natury zniewalają człowieka, a jego ciało i dusza (w tym psychika) aktywnie mu się przeciwstawiają, ograniczają i upokarzają. Celem życia jest przebudzenie odrętwiałej pneumy i uwolnienie jej z więzów Losu i świata, aby wrócić do Boga. Potrzebne są do tego: wiedza, objawienie, iluminacja co do natury “ja”, Boga i świata. Przed pojawieniem się oświecającego doświadczenia (uzyskania gnozy) jedyną etyczną formą aktywności jest dążenie do owego doświadczenia. „Gnostycyzm” jest nazwą zbiorczą dla niektórych powstałych w I-IV wieku n.e. na terenie Imperium Romanum prądów filozoficznych o ukierunkowaniu mistycznym. Nie da ich się już zaklasyfikować jako chrześcijańskie, choć niektórzy gnostycy sięgali także do tradycji chrześcijańskiej. Nazwa gnostycyzm została zaproponowana przez XX-wiecznych badaczy (wikipedia).
