Analizując zdarzenia historyczne można dojść do przekonania, że chrześcijaństwo zrodziło się we właściwym czasie. Nadszedł czas ekspansji myśli religijnych. Ludzie coraz częściej szukali odpowiedzi na nurtujące ich pytania egzystencjalne. Powstawały różne koncepcje światopoglądowe. Chrześcijaństwo musiało przebić się przez wiele fałszywych nurtów religijnych. Jak się później okaże, dość dobrze poradzono sobie z nimi, ale nie ustrzeżono się od własnych błędów.

 

Gnostycyzm był nurtem filozoficzno-religijnym powstałym w pierwszych wiekach z synkretyzmu (połączenia) religii Wschodu (Syria) i mistyki hellenistycznej. Był starszy od chrześcijaństwa. Próbował on rozwiązywać podstawowe zagadnienia, jakie dręczyły umysły ludzkie: stworzenie świata, początki zła, szczęście człowieka itp. Głosił wrogość między duszą a ciałem. Zasadniczą cechą światopoglądu gnostycznego (różnych proweniencji) było przekonanie o upadku Ducha i uwięzieniu w świecie. Cechował go dualizm odwiecznego przeciwstawienia się światła i ciemności, Boga i wiecznej materii. Gnostycyzm manifestował się w różnorodnych wspólnotach wyznawców rozproszonych w Palestynie, Syrii, Azji Mniejszej, Egipcie, Italii (Rzymie) i na innych obszarach nad Morzem Śródziemnym. W II wieku istniała również gnoza pogańska, o czym świadczy traktat Poimandres ze zbioru Corpus Hermeticum.

 

Gnoza (poznanie, wiedza) – zrodziła się na podłożu gnostycyzmu. Głosi istnienie prawdy hermetycznej, ukrytej (ezoterycznej). Gnoza to wiedza przynosząca zbawienie (przebudzenie).

 

Gnoza chrześcijańska miała swoje źródło w medytacji nad Biblią. Jest więc wiedzą na temat Bożych tajemnic i Jego zbawczych planów. U Pawła Apostoła wiedza ta skupiała się w Jezusie Chrystusie oraz w Jego mistycznym ciele jakim jest Kościół. Gnoza prowadziła do mistycznej wiedzy o Bogu.

 

Gnoza monistyczna (syryjsko-egipską), której szczytowe osiągnięcie stanowi chrześcijański walentynianizm. W gnozie monistycznej świat – rozumiany jako byt materialny, ów padół zła i cierpienia, w którym przyszło nam żyć – jest ostatnią, najniższą emanacją Boga (bytu doskonałego). Zło, rozpad i śmierć zaistniały w wyniku pierwotnego boskiego upadku. Człowiek, istota obdarzona iskrą ducha, obarczony jest odpowiedzialnością naprawy tego błędu. Zadaniem oświeconego na ścieżce gnozy jest uwalnianie iskier Ducha i oddawanie ich Bogu. Za zło i niedoskonały świat odpowiedzialny jest Jedyny Bóg,

 

Gnoza typu irańskiego – manicheizm. Świat jest polem walki dwóch niestworzonych antagonistycznych wobec siebie sił światła i ciemności (irański Ahura Mazda i Aryman).

 

Gnostycy, idąc za Platonem (428–347 p.n.e.), postrzegali materialny świat jako więzienie niematerialnej duszy. Odrzucali Boga jako Stwórcy. Najbardziej wpływowy gnostyk  Walentyn (II w. n.e.), wielki zwolennik Platona, od którego przejął część poniższych poglądów – pouczał o istnieniu hierarchii duchowych istot zwanych „eonami”. Jeden z niższych eonów, imieniem Sophia, upadł i przez to zrodził Demiurga. Gnostycy utożsamiali Demiurga ze starotestamentowym Bogiem Jahwe, który według nich stworzył zły świat, ponieważ duchowe istoty (dusze) są w nim uwięzione w materialnych ciałach. Gnostycy uważając, że Bóg Jahwe trzyma ludzkość w niewoli, gardzili Nim i Jego Prawem. Stworzone przez Niego życie na ziemi uważali za błąd, spychając na Niego odpowiedzialność za grzech i jego skutki. W upadku Adama i Ewy doszukiwali się wyzwolenia, zaś w wężu, który zwiódł pierwszych ludzi – źródła gnozy, a więc swej mądrości.

 

 

          Gdy gnostycyzm zetknął się z chrześcijaństwem w II w. spowodował niemałe zamieszanie.  Pytano, kto ma racje. Wiele elementów było wspólnych. Np. zagadnienie dobra (Bóg) i zła (materia).

 

          Gnostycyzm nie był herezją, ale niósł ze sobą elementy kontrowersyjne jak: millenaryzm, poglądy na temat instytucji małżeństwa (z uwagi na płeć, pożądliwość ciała), dziewictwa, przesadna asceza, pogląd, że natura ludzka jest zła sama w sobie.  Te tendencje wywołały silną opozycję wśród pisarzy chrześcijańskich. Występowali przeciwko gnostycyzmowi (jakby przeciw herezji).

 

          Gnoza miała różne oblicza. Została ona wykorzystana też do głoszenia herezji. Filozoteizm dopatruje się w herezjach ziarenek prawdy. Szuka w nich ciekawych refleksji i ponownie bada je pod kątem prawdy religijnej i historycznej, mimo, że herezje zostały odrzucone przez  naukę Kościoła.

 

Ruchy nie gnostyckie:

 

Ebionici – uważali, że Jezus był człowiekiem ludzkiego pochodzenia, urodzony z Józefa i Maryi. Był On prorokiem, lecz nie Synem Bożym. W ich doktrynie można zauważyć wiele wspólnych poglądów essejczyków i grupy z Qumran.

 

Elkazaici – sekta powołująca się na objawienia prywatne Elkasaja. Podobnie jak ebionici uważali Jezusa za proroka. Odrzucali krwawe ofiary ze Starego Testamentu. Byli zwolennikami apokastazy (ostatecznego zbawienia wszystkich).

 

Nikolaici – byli zgorszeniem dla uczniów Jezusa. Zarzucano im totalne zepsucie obyczajowe. Sprzeciwiali się Bogu Starotestamentalnemu, głosili absolutną wolność człowieka.

 

Ruchy gnostyckie:

 

Cerynt – nauczał, że świat nie został stworzony przez Boga, lecz przez bardzo odległą od Niego potęgę (demiurga – gnostycyzm). Jezus jest tylko wybitnym człowiekiem. Zaprzecza dziewiczemu narodzeniu Jezusa i Jego Boskiej naturze. Jezus jest wielkim prorokiem, na którego zstąpiła Moc Boża. Chrystus zstąpił w momencie chrztu pod postacią gołębicy. Głosił nieznanego Ojca, a następnie, przed Męką, opuszczając Jezusa wrócił do Ojca z powrotem.

 

Twórcy doktryn gnostyckich

Baradesanes – Kerdon – Karpokrates – Marek Mag – Menander – Satornil – Szymon Mag – Walentyn

 

Główne doktryny i sekty gnostyckie:

adamici – agapeci – antytakci – apellici – archontycy – askofici – barbelognostycy – bazylidianie – borboryci – enkratyci – herakleonici – kainici – karpokratianie – kleobianie – kolarbasjanie – kukeanie – lukanici – manicheizm – marcjonici – markozjanie – menandryci – ofici – pryscylianizm – ptolemaici – setianie – sewerianie – szymonianie – walentynianie

          Do gnozy odwoływali się m.in.: bogomili i katarzy. Gnostykami byli: Szymon Mag, Marcjon, Walentyn Egipcjanin, Bazylides, Herakleon, Ptolemeusz, Markos i Teodor. Najbardziej znanym współczesnym polskim gnostykiem jest Jerzy Prokopiuk.

          Wpływy gnostycyzmu daje zauważyć się w Ewangelii Jana mimo, że koncepcja i cel ewangelii jest antygnostycki. W niej można dopatrzyć się tekstów, które odłączone od kontekstu mogą być zrozumiałe jako gnostyckie.