Tertulian (160–222) był synem rzymskiego oficera, urodził się i działał w Kartaginie, ale pisał po łacinie. W nauczaniu i pismach demaskował błędy gnostyków, Hermogenesa i Walentyniana, krytycznie omówił naukę Marcjona, dał z Pisma świętego pozytywny wykład zagadnień, źle ujmowanych przez gnostyków i przedstawił je w pismach O ciele Chrystusa i O zmartwychwstaniu ciał. Kościołowi przysłużył się dziełem Preskrypcja heretyków, w którym wnikliwie określił sens i wartość apostolskiej tradycji przeciw roszczeniom błędnowierców, zwłaszcza gnostyków, że tylko oni posiadają prawdziwą naukę Chrystusa. Od 207 r. złączony z montanizmem pisał rygorystycznie, czasem błędnie.
Montanizm (inaczej zwany herezją Frygijczyków) – ruch religijny powstały we Frygii ok. 150 r. noszący imię od swojego założyciela Montana. Montanizm cechował się rygoryzmem i millenaryzmem. Twórcą sekty był niejaki Montanus, który rozpoczął swoją działalność we Frygii w latach 155–160. Montanus był dawnym kapłanem Apollina (według “Chrześcijaństwa” J.W. Kowalskiego był kapłanem Kybele), który po przyjęciu chrztu, popadając w ekstazy, wystąpił w Kościele lokalnym w Ardaban (pogranicze Frygii i Myzji) jako prorok Ducha Świętego. Nawiązywał on do słów Chrystusa o Pocieszycielu Duchu Świętym, którego Ojciec pośle w imieniu Chrystusa (J 14,26) i twierdził, że to właśnie w jego osobę wcielił się ów obiecany Pocieszyciel – Paraklet i przez niego przemawia. To wcielenie Ducha Świętego nobilitowało Montanusa jako tego, który może żądać od wyznawców jego doktryny bezwarunkowego posłuszeństwa. Odrzucał on wszelki autorytet kościelny, a narzucał surowy rygor moralny. Zaostrzono więc praktykę pokutną a ucieczkę przed prześladowaniem uważano za zaparcie się wiary. Montanus polecał swoim zwolennikom wyrzeczenie się małżeństwa i propagował życie w całkowitym celibacie. Głównymi jego zwolenniczkami, które podobnie jak on miały otrzymać Ducha Świętego i być prorokiniami, były Pryscylla i Maksymilla. Wraz z Montanusem zapowiadały rychły koniec świata, który według Maksymilli miał nastąpić tuż po jej śmierci. Montanizm jest przesycony profetyzmem. Charakteryzuje go przede wszystkim przypisywanie wielkiego znaczenia wizjom i objawieniom. Treść tych objawień jest zasadniczo czysto eschatologiczna. Sekta montanistów zyskała bardzo wielu zwolenników w całym cesarstwie. Z Frygii dotarła przez Galację, Lydię, Konstantynopol do Rzymu i Galii. Dyskutowano na temat daty początkowej tego ruchu. Euzebiusz z Cezarei w swojej „Kronice” wyznacza ją na 172 rok; Epifaniusz łączy Montanusa z Marcjonem i Tacjanem i podaje 156 rok. Można zatem twierdzić, że początki ruchu to lata ok. 156 roku, natomiast apogeum popularności w Azji to rok 172. Po śmierci Montana w 179 roku oraz obu prorokiń, nastąpiło zahamowanie ruchu, ale jego zwolennicy istnieli w Hiszpanii do końca IV wieku, w Rzymie do początków wieku V, a na Wschodzie nawet do IX wieku. Niepokój wśród chrześcijan, jaki budził ten ruch sprawiły, że został on potępiony przez małoazjatyckich biskupów na synodach kościelnych w latach 160–180. Biskupi orzekli, że Duch Boży nie przemawia w „nowym proroctwie”, jak montaniści zwali swój ruch. Zwolennicy montanizmu zaczęli zanikać odkąd cesarz Teodozjusz Wielki wydał przeciwko nim edykt (381 rok), a na początku VI wieku ruch ten zanikł zupełnie.
Głównym propagatorem idei montanizmu był Tertulian, który stał się jego wyznawcą. Tertulian nakazywał posty, których nie praktykowali chrześcijanie (zwani przez niego pogardliwie psychikami), uważał za nakaz Ducha Świętego tylko jedno małżeństwo w życiu człowieka (w przypadku śmierci współmałżonka, każde kolejne uważał za cudzołóstwo), atakował biskupów za zbyt łagodną praktykę pokutną. Z biegiem czasu Tertulian stanął na czele zwolenników tej sekty, którzy od jego imienia zaczęli nazywać się tertulianistami. Przetrwali oni w Kartaginie do czasów św. Augustyna, czyli do początków V wieku, który w czasie swojej działalności montanistycznej napisał takie dzieła jak: Zachęta do czystości, O jednożeństwie, O noszeniu zasłony przez dziewice, O wstydliwości (wikipedia).
W licznych dziełach moralno-ascetycznych z wcześniejszego, przedmontanistycznego okresu w jego życiu, a zwłaszcza w pismach apologetycznych i dogmatycznych daje Tertulian poprawną naukę chrześcijańską. Jego wywody chrystologiczne i trynitarne przejęli późniejsi teologowie, choć dostrzegli u niego subordynacjanizm. Skorzystano z opracowanych przez niego pojęć teologicznych: trójca, substancja, osoba. Odrzucono zdecydowanie jego koncepcję Kościoła bez hierarchii, którą wyraził w zdaniu: gdzie trzech, choćby to byli laicy, jest już Kościół.
Tertulian jest przykładem adaptacji przez Kościół wielu koncepcji i idei, które pasują do doktryny chrześcijańskiej. Błędne tezy są odrzucane. Doktryna chrześcijańska była obudowywana ludzką myślą, która była zgodna z przyjętą wcześniej doktryną wiary. Można wyciągnąć wniosek, że doktryna chrześcijańska jest koncepcją ludzką opartą na fenomenie Jezusa Chrystusa.
