39. Apokryfy
Apokryfy (ukryty, tajemny, w kościołach protestanckich księgi te są określane jako pseudoepigrafy) są do księgi o tematyce biblijnej, religijnej, które Kościół katolicki uważa za nienatchnione, w szczególności to księgi niewchodzące w skład Biblii. Księgi nienatchnione to te, które nie były pisane pod natchnieniem Ducha Świętego. Apokryfom zarzucano niepewne pochodzenie, niedoktrynalność z wiarą chrześcijańską, wątpliwe teorie (Ewangelia Judasza, Ewangelia Piłata, Ewangelia Filipa), mitologię, a nawet synkretyzm religijny (łączenie ze sobą różnych religii). W księgach apokryficznych można znaleźć wzniosłe, głębokie treści, ale i fantastyczne opowieści prowadzące swych bohaterów do nieprawdopodobnych sytuacji i przygód (np. Dzieje św. Andrzeja wśród ludożerców). Często swoich bohaterów apoteozują (np. Dzieje Piotra). Trzeba jednak zaznaczyć, że są to księgi historyczne, pisane dawno temu przez ówczesnych anonimowych pisarzy i niosą mnóstwo informacji pośrednich, dodatkowych. Autorzy podszywali się często pod imiona apostołów lub innych osób wymienionych w Ewangeliach. Utwory te miały być pisane przez naocznych świadków i podawać prawdziwe czyny i słowa Jezusa. Bardzo często autorzy używają zwrotu: „widziałem”, „słyszałem”. Co do niektórych apokryfów miano bardzo długo wątpliwości, np. Apokalipsy Piotra, Pasterza Hermasa. W końcu uznaną je za apokryfy.
Należy zaznaczyć, że liczne księgi apokryficzne (EwHbr, ProtEwJk), pisane były w dobrej wierze. Ich autorzy pragnęli przekazać budujące nauki, mające służyć umocnieniu wiary.
Św. Hieronim przestrzegał: Strzeż się wszelkich apokryfów, a wiedz, iż nie pochodzą one od tych, których imiona uwidocznione są w tytułach. Mając na uwadze ich przywary nie należy je odrzucać. Należy z nich wydobywać to, co jest informacją historyczną, kulturową. Apokryf apokryfowi nie jest równy. Każdy ma swoją wartość i należy rozpatrywać go indywidualnie. Ważną rzeczą jest poznanie intencji autora.
Słowo „apokryf” ma jeszcze inne znaczenie bardziej ogólne, które w tym wykładzie pomijam.
Termin „apokryf” ma znaczenie względne. Biblie różnią się od siebie (hebrajska – 39 ksiąg pisanych tylko po aramejsku, septuaginta – 46 ksiąg przetłumaczonych na język grecki, protestancka, anglikańska,…). Dla niektórych wyznań te księgi, które uważa się za kanoniczne (normatywne), dla innych są apokryfami.
W Kościele katolickim rozróżnia się apokryfy Starego Testamentu i Nowego Testamentu. Apokryfy (starotestamentalne) Starego Testamentu powstawały w różnych środowiskach judaistycznych, przeważnie w diasporach babilońskich, antiocheńskich czy aleksandryjskich. Ich redakcję datuje się na okres od II – I w. przed Chr. W tym okresie wiele się działo w historii żydowskiej. Przede wszystkim hellenizacja narodu i religii. Idee greckie przenikały do świadomości żydowskiej. Trzeba powiedzieć, że pomimo ortodoksyjności Żydów były one atrakcyjne. Do apokryfów starotestamentalnych należy zaliczyć księgi o charakterze opowiadań, które oparte są na rzeczywistych wydarzeniach, bądź to na legendach: Księga Jubileuszów, 3 Księga Ezdrasza, 3 Księga Machabejska, Apokalipsa Mojżesza, Życie Adama i Ewy, Testament Adama, Wniebowstąpienie Izajasza.
Apokryfy dydaktyczne (mądrościowe): Testamenty Dwunastu Patriarchów, Psalm 151 i 4 dalsze, Psalmy Salomona, Modlitwa Manassesa, 4 Księga Machabejska, pisma dydaktyczne z Qumran.
Apokryfy apokalipsy: Ksiega Henocha, Wniebowzięcie Mojżesza, 4 Księga Ezdrasza, Apokalipsa Barucha, Apokalipsa Abrahama, Testament Abrahama, Apokalipsa Eliasza, Księga Eliasza, Apokalipsa Sofoniasza, Apokalipsa Ezechiela, Księgi Sybillijskie.
Apokryfy (nowotestamentalne) Nowego Testamentu
powstawały w okresie II – III wieku, ale i później (w średniowieczu i później) w różnych środowiskach: judaistycznych, hellenistycznych, chrześcijańskich lub heretyckich; w Egipcie, Syrii, Etiopii, Palestynie itd. Głównie odnosiły się do poglądów apostołów, przesłania Jezusa Chrystusa, Jego szczegółowego życia. Starano się nadawać pismom rangi objawionej (pisma gnostyckie). W nich odpierano też ataki ze strony filozofów pogańskich, np. Celsusa. Próbowano przeciwstawić się pewnym nurtom jak doketyzm (zwolennicy zaprzeczali istnieniu pierwiastka ludzkiego w Chrystusie i negowali Jego ludzką naturę).
Apokryfy powstawały nie tylko dla zaspokojenia ludzkiej ciekawości, ale były reakcją na rodzący się kult związany z osobą Matki Bożej. „Uzupełniano” życie Maryi nowymi faktami. Istnieją opisy Jej zwiastowania, narodzin, życia, przebywania w świątyni, zaślubinach z Józefem, a także z Jej końcem życia. Ponadto podejmowano się tematów czystości i bezgrzeszności Maryi, co będzie po wielu wiekach przedmiotem dogmatów. Apokryfy weszły w zwyczaj ludowy i roztopiły się w fantazji ludu. Uważam, że apokryfy maryjne w dużym stopniu przyczyniły się do obecnego kultu maryjnego. Obok zainteresowania się życiem Maryi, opisywane jest życie Jezusa i Jego działalność, np. co czynił w czasie ucieczki do Egiptu, co porabiał w Nazarecie, jak wyglądało Jego życie nim osiągnął dorosły wiek. Trzeba jednak zaznaczyć, że niewiele utworów podejmowało tę tematykę. Być może z szacunku do Jezusa.
Rola diabła ma swoje źródło w czartowskiej porażce z Ewangelii Nikodema. W apokryfach znajduje początek gwiazda kolędników, jak i przemawianie zwierząt ludzkim głosem w noc Bożego Narodzenia. Wpływ apokryfów ciągnie się przez stulecia. Widać to również w Listach Nikodema J. Dobraczyńskiego. Elementy apokryficzne można zauważyć w sztuce średniowiecznej, w ołtarzu Wita Stworza w Krakowie, czy Capella degli Scrovegni w Padwie.
Wśród apokryfów nowotestamentalnych wyróżnia się: zgodne z doktryną wiary (ortodoksyjne, nieheretyckie) oraz heretyckie (gnostyckie) przekazujące inne przesłanie Jezusa, odbiegające od treści ksiąg kanonicznych.
Apokryfy Nowego Testamentu zasadniczo dzielą się wg gatunków literackich, podobnie, jak i ich kanoniczne odpowiedniki, na:
Ewangelie: Bartłomieja, Filipa, Jana, Judasza, Macieja, Piotra, Tomasza, a także judeochrześcijańskie: Ebionitów, Hebrajczyków, Nazarejczyków i setki innych.
Dzieje apostolskie: Jana, Pawła,…
Listy: Apostołów, Barnaby,….
Apokalipsy: Pawła, Piotra, Hermasa,…
Inne: Didache (już o tym pisałem)
Ponadto w niektórych wyznaniach protestanckich niektóre wersety są uznawane za pseudoepigrafy:
Ten zaś rodzaj złych duchów wyrzuca się tylko modlitwą i postem (Mt 17,21);
Albowiem Syn Człowieczy przyszedł ocalić to, co zginęło (Mt 18:11);
Biada wam, uczeni w Piśmie i faryzeusze obłudnicy, że objadacie domy wdów pod pozorem długich modlitw, dlatego otrzymacie większy wyrok (Wlg Mt 23,14);
Kto ma uszy do słuchania, niechaj słucha (Mk 7,16);
Jeśli twoja ręka jest dla ciebie powodem grzechu, odetnij ją; lepiej jest dla ciebie ułomnym wejść do życia wiecznego, niż z dwiema rękami pójść do piekła w ogień nieugaszony (Mk 9:44; 9,46);
A jeśli wy nie odpuścicie, ani Ojciec wasz w niebie nie odpuści waszych wykroczeń (Wlg Mk 11,26);
Tak wypełniło się słowo Pisma: W poczet złoczyńców został zaliczony (Mk 15,28; Iz 53,12);
Wiersza 36 (= Mt 24,40) brak w najlepszych rkp gr. (Łk 17,36);
A był obowiązany uwalniać im jednego na święta (Łk 23,17); Anioł bowiem zstępował w stosownym czasie i poruszał wodę. A kto pierwszy wchodził po poruszeniu się wody, doznawał uzdrowienia niezależnie od tego, na jaką cierpiał chorobę (J 5,4);
Starożytne tłum. z Wlg na czele i niektóre rkp greckie mają wiersz 37: Odpowiedział Filip: Można, jeżeli wierzysz z całego serca. Odparł mu: Wierzę, że Jezus Chrystus jest Synem Bożym (Dz 8,37);
Kilka rkp i Wlg dodaje: Ale Sylas postanowił tam pozostać; Juda zatem sam wrócił do Jerozolimy (Dz 15,34);
Wlg ma w tym miejscu: Lecz trybun Lizjasz przybiegł, wyrwał go przemocą z rąk naszych, rozkazując, aby jego oskarżyciele przyszli do ciebie (Dz 24,7);
Wlg ma w tym miejscu: Kiedy to powiedział, Żydzi wyszli od niego spierając się zawzięcie ze sobą (Dz 28,29);
Pozdrawia was Erast, skarbnik miasta, i Kwartus, brat. (Rz 16,24).
Uwag powyższych nie lekceważyłbym. Od co najmniej XIX w. dogmatyków protestanckich uważa się za najlepszych (gdy studiowałem teologię, dziwiłem się, że za literaturę obowiązującą podano literaturę protestancką).
Na temat apokryfów powstało bardzo dużo opracowań. Każde jest ciekawe i interesujące. Są one cenne dla historyków, patrologów i biblistów, Trudno mi w wymiarze wykładu odnieść się do tej szerokiej tematyki. Powtórzę, to co napisałem na początku. Należy czytać apokryfy, ale trzeba być bardzo ostrożny w przyjmowaniu niektórych treści i wywodów. Prawda miesza się z legendą.
Zachęcam do prac ks. Marka Starowieyskiego, który był znawca przedmiotu. Podobnie zajmował się tym tematem Edgar Hennecke: Apokryfy Nowego Testamentu. Należy mieć też na uwadze, że ilość apokryfów stale rośnie, ciągle odkrywane są nowe księgi.
Apokryfy przekazują nam wiele cennych informacji. Np. imiona rodziców Maryi (Anna i Joachim) znane są tylko z apokryfu Protoewangelii Jakuba. W liturgii wykorzystywane są zdania z Księgi Ezdrasza (agrafon – słowo Jezusa, nie zapisane w Ewangelii, lecz żywe w ustnej tradycji). Niektóre służą do wprowadzenia zamętu i podważenia oficjalnej nauki Kościoła. W Ewangelii Judasza (napisana przez gnostycką sektę kainitów) Judasz nie jest zdrajcą, lecz bohaterem wybranym przez Jezusa. Jan Paweł II twierdził, że najlepszym stanowiskiem w kwestii zbawienia Judasza jest „milczenie Kościoła”. W książce Przekroczyć próg nadziei wyrażał przekonanie, że słowa Jezusa o Judaszu – Lepiej dla tego człowieka, żeby się nie narodził – nie muszą wcale oznaczać wiecznego potępienia. Kontrowersyjnych apokryfów jest wiele, np. Ewangelia wg Tomasza Izraelczyka, która opisuje cuda małego Jezusa, Ewangelia Piłata (wedle której Piłat nie skazał Jezusa na śmierć), Ewangelia Filipa (według niej Jezus kochał Marię Magdalenę bardziej niż apostołów, i częstokroć całował ją w usta).
W apokryfach można doszukiwać się ewolucji niektórych dogmatów (nauka o Trójcy Świętej). W nich można znaleźć interesujące aluzje o sposobie myślenia, obyczajów środowisk żydowskich jak i pogańskich.
Tak jak dzisiaj odbywa się szeroka dyskusja na jakiś aktualny temat na łamach prasy, w telewizji (panele), tak na początku chrześcijaństwa odbywała się szeroka polemika na tematy współczesne, religijne w postaci pism i ksiąg (w tym apokryfy).
O kanoniczności ksiąg należy się osobny wykład. Zanim Sobór Trydencki zatwierdził ostatecznie zakres ksiąg kanonicznych upłynęło 1653 lat od początku nowej ery.
