Zdaniem Emmanuela Kanta Oświecenie miało polegać na nowej filozofii, której podstawę stanowią możliwości poznawcze ludzkiego rozumu, zdobywające pełną samodzielność, polegającą na zerwaniu z dogmatyką i etyką kościelną. Istotą było wolnomyślicielstwo. Przewrót umysłowy dotyczył wąskiej grupy intelektualistów i ludzi wykształconych. Pierwszych elit oświeceniowych należy doszukiwać się w Niderlandach, dokąd wyemigrowali francuscy protestanci. Z Holandii idee Oświecenia przeniknęły do Anglii (John Locke). F.M Voltaire (zm 1778) stał się bożyszczem zachodniej Europy, a jego poglądy do dziś są symbolem ideologii Oświecenia.

          Przez krytykę katolicyzmu przechodzono do doktryny wiary. Krytyką została poddana religia objawiona. Tym samym próbowano osłabić autorytet Kościoła katolickiego. Z obrazu świata eliminowano wartości nadprzyrodzone. Boga–Stwórcę identyfikowano z naturą, a w religii widziano zjawiska czysto naturalne, wyrażające się w powszechnych ideach w rodzonych każdemu człowiekowi. Voltair, Holbach, Helvetius, La Mettrie, Volney uważali, że religia jest urojeniem (wszyscy byli wychowankami szkół jezuickich). Uważano, że człowiek może dojść do podstawowych prawd religijnych, kierując się jedynie naturalnym światłem rozumu. Na tle epoki powstały różne koncepcje Boga od deizmu (o bardzo zróżnicowanym spektrum), mechanicznej koncepcji przyrody, panteizmu. Wszystkie one nie odpowiadały na pytanie o istotę Boga–Stwórcy. Temat ten rozmywał się w zjawisku Boga nieokreślonego.

          Owocem Oświecenia była opracowana Encyklopedia wydana w 28 tomach we Francji (1752–1772). Jej autorem był Dionizy Diderot (1713–1784) francuski pisarz, krytyk literatury i sztuki, filozof. W 1717 r. w Anglii, na bazie wcześniejszych związków, powstało wolnomularstwo, które uformowało się w klimacie oświeceniowym J. Locke’a. Drugim ośrodkiem wolnomularstwa była Francja. Do poł. XVIII w. loże masońskie znajdowały się we wszystkich miastach europejskich. Wolnomularstwo w zasadzie nie walczyło z Kościołem, ale zwalczało klerykalizm, apodyktyczny dogmatyzm i nietolerancję. Głosiło wolność religii, wolność prasy, oddzielenie Kościoła od państwa, upowszechnienie kultury, likwidację nędzy, ograniczenie depotyzmu hierarchicznego. Od początku wolnomularstwo reprezentowało charakter międzynarodowy i międzywyznaniowy.

          Wolnomularstwo ze względu na głoszone poglądy popadło w konflikt z Kościołem. Pierwszym papieżem, który w 1738 zabronił należeć do lóż masońskich był Klemens XI. Benedykt XIV ponowił zakaz w 1751 r. i  obłożył go ekskomuniką zarezerwowaną papieżowi. Kościół bał się o czystość wiary. Powyższe zakazy ponawiali późniejsi papieże, co nie przeszkadzało, że do lóż masońskich należeli również wyżsi dostojnicy kościelni, liczni biskupi i całe masy księży.