Od czasów Newtona fizyka klasyczna opierała się na założeniu, że świat jest w pełni deterministyczny: każdemu zjawisku musi towarzyszyć jego wyraźna przyczyna. W tym ujęciu, jeśli znamy dokładny stan układu w danym momencie, możemy z całkowitą pewnością przewidzieć jego przyszłość. Ten pogląd, znany jako zasada przyczynowości, był fundamentem naukowego obrazu świata aż do początku XX wieku.

          Jednak wraz z rozwojem mechaniki kwantowej ten obraz rzeczywistości zaczął się dramatycznie zmieniać.

          Na początku lat dwudziestych XX wieku duński fizyk Niels Bohr, opierając się na wynikach doświadczeń z zakresu fizyki atomowej, zauważył, że klasyczne pojęcia przestają być wystarczające do opisu zjawisk zachodzących w mikroskali. Zasada przyczynowości – choć nadal przydatna w świecie codziennym – wydaje się nie mieć bezpośredniego zastosowania w świecie cząstek elementarnych.

          Bohr zaproponował w odpowiedzi zasadę komplementarności, ogłoszoną oficjalnie w 1927 roku. Według niej pewne aspekty rzeczywistości kwantowej, takie jak korpuskularny i falowy charakter światła (i materii), nie mogą być jednocześnie w pełni opisane. Dopełniają się one nawzajem, ale nigdy nie występują jednocześnie w jednym akcie pomiarowym. To oznacza, że sposób, w jaki dokonujemy pomiaru, wpływa na to, co jesteśmy w stanie zaobserwować – co już samo w sobie podważa klasyczne założenia o obiektywności i niezależności obserwacji.

          Dodatkowym ciosem dla zasady przyczynowości była zasada nieoznaczoności Heisenberga, sformułowana w tym samym roku. Mówi ona, że nie da się jednocześnie dokładnie zmierzyć zarówno położenia, jak i pędu cząstki. Ta fundamentalna granica poznania nie wynika z niedoskonałości naszych narzędzi, ale z samej natury rzeczywistości kwantowej. W efekcie nie możemy dokładnie przewidzieć zachowania pojedynczej cząstki – możemy jedynie obliczyć prawdopodobieństwo jej wystąpienia w określonym stanie.

         Zasada przyczynowości w fizyce klasycznej daje wynik jednoznaczny (przyczyna -> skutek), a  w fizyce kwantowej tylko w postaci statystycznej.

          To przesunięcie od deterministycznego do probabilistycznego opisu świata oznaczało rewolucję w nauce. Einstein, który był sceptyczny wobec tej interpretacji, powiedział słynne słowa: „Bóg nie gra w kości”. Bohr odpowiedział: „Nie mów Bogu, co ma robić”, broniąc nieprzewidywalnej, ale eksperymentalnie potwierdzonej natury mikroświata.

Czy zasada przyczynowości została naprawdę obalona?

          Warto jednak zaznaczyć, że kwantowa nieokreśloność nie oznacza całkowitego chaosu. Teorie kwantowe, choć oparte na probabilistyce, są niezwykle precyzyjne i przewidywalne w sensie statystycznym. Dla dużych układów (w skali makroskopowej), gdzie działa tzw. dekoherencja kwantowa (zakłada oddziaływanie obiektu z otoczeniem w sposób nieodwracalny w sensie termodynamicznym, co niszczy interferencję między danym obiektem i otoczeniem), klasyczna przyczynowość znowu wydaje się obowiązywać.

          W tym sensie można powiedzieć, że przyczynowość nie została całkowicie odrzucona, lecz zreinterpretowana. W skali mikroświata mówimy o korelacjach i prawdopodobieństwach, a nie o jednoznacznych przyczynach i skutkach. To fundamentalna zmiana w rozumieniu natury rzeczywistości.

          Zasada komplementarności i wynikająca z niej reinterpretacja przyczynowości zmusiły naukowców i filozofów do zmiany sposobu myślenia o świecie. Bohr uważał, że język klasycznej fizyki musi być uzupełniony o nowe pojęcia, dostosowane do opisu zjawisk kwantowych – ale nie całkowicie porzucony.

          Współczesna fizyka nadal rozwija te idee, próbując połączyć mechanikę kwantową z teorią względności w ramach tzw. teorii wszystkiego. Jednak jedno pozostaje pewne: rewolucja kwantowa pokazała, że świat jest bardziej złożony i tajemniczy, niż mogłoby się wydawać z perspektywy XIX-wiecznej nauki.

          Postrzeganie pozazmysłowe (ESP) to rzekoma zdolność odbierania informacji w sposób wykraczający poza tradycyjne zmysły – wzrok, słuch, dotyk, węch i smak. Zwolennicy istnienia tego zjawiska twierdzą, że pozwala ono „wiedzieć” lub odczuwać coś, mimo braku bezpośredniego kontaktu ze światem zewnętrznym.

          Najczęściej ESP bywa utożsamiane z intuicją lub przeczuciem. Przykładem może być sytuacja, gdy ktoś nagle odczuwa niepokój o bliską osobę, mimo że nic na to racjonalnie nie wskazuje. Inne formy postrzegania pozazmysłowego to m.in. telepatia (czytanie w myślach), jasnowidzenie (widzenie rzeczy lub zdarzeń niewidocznych dla innych) czy prekognicja (przewidywanie przyszłości).

          Z naukowego punktu widzenia ESP budzi wiele kontrowersji. Przeprowadzono liczne eksperymenty mające na celu zbadanie tego zjawiska, jednak dotychczas nie udało się uzyskać jednoznacznych, powtarzalnych wyników. Dlatego większość naukowców uznaje ESP za niepotwierdzone empirycznie, a niekiedy wręcz za przejaw myślenia pseudonaukowego.

          Nie zmienia to faktu, że relacje o zjawiskach uznawanych za pozazmysłowe są powszechne i często szczegółowo opisywane. Wiele z nich można wyjaśnić racjonalnie – jako efekt intuicji, zbiegu okoliczności, czy działania podświadomości. Przykładowo: bliska więź emocjonalna może sprawiać, że dwie osoby synchronizują swoje myśli lub działania – co tłumaczy, dlaczego siostra dzwoni dokładnie w chwili, gdy brat o niej myślał. Psychologia potrafi także wyjaśnić, jak nieuświadomione informacje mogą prowadzić do trafnych przeczucia bez udziału „magicznych” sił.

          Zjawiska takie jak prekognicja czy jasnowidzenie bywają również opisywane w kontekście pracy służb specjalnych lub policji. Choć media chętnie relacjonują przypadki, w których osoby rzekomo obdarzone ESP pomagają w śledztwach, nie ma dowodów, by ich pomoc była skuteczniejsza niż przypadek.

         Dla wielu osób intuicja i przeczucia stanowią jednak istotne narzędzie podejmowania decyzji. Należy jednak odróżnić intuicję – zjawisko znane i badane naukowo – od postrzegania pozazmysłowego, które wciąż pozostaje poza granicami potwierdzonej wiedzy.

          Niektóre zjawiska uznawane za paranormalne wciąż nie zostały w pełni wyjaśnione przez naukę. Warto jednak podchodzić do nich z otwartym, ale krytycznym umysłem – rozróżniając to, co możliwe do zbadania, od tego, co pozostaje jedynie przekonaniem lub osobistym doświadczeniem.

           Z naukowego punktu widzenia zwłaszcza w ramach materializmu lub fizykalizmu, materia nie posiada ducha. Wszystkie zjawiska, łącznie ze świadomością, są postrzegane jako rezultat procesów fizycznych i chemicznych.

          Niektórzy fizycy, odwołując się do teorii względności i mechaniki kwantowej, zauważają, że materia może być postrzegana jako kondensacja energii – a więc coś bardziej dynamicznego i niematerialnego, niż zakładano w klasycznej fizyce. Takie rozumienie może inspirować filozoficzne spekulacje na temat «duchowego» charakteru energii jako podstawowej rzeczywistości (Capra 1975, Churchland 1986). Choć nie jest to bezpośredni dowód duchowości materii, otwiera przestrzeń dla interpretacji bardziej zbliżonych do myśli metafizycznej.

          W radykalnym kontraście do materializmu stoi «idealizm». George Berkeley, jeden z głównych jego przedstawicieli, twierdził, że byt materialny nie istnieje niezależnie od percepcji – wszystko, co istnieje, to idee postrzegane przez umysły, w szczególności umysł Boży. Tym samym cała rzeczywistość ma duchowy charakter. Dla Berkeleya, „istnieć” znaczy „być postrzeganym” (esse est percipi), co czyni materię z definicji podporządkowaną duchowi.

          W obliczu trudności wyjaśnienia świadomości na gruncie fizykalizmu, niektórzy współcześni filozofowie (np. David Chalmers, Philip Goff) sięgają po  «panpsychizm» – pogląd, że świadomość lub jej protoformy są cechą fundamentalną całej materii (Chalmers 1996; Goff 2019). Choć kontrowersyjny, panpsychizm pozwala uniknąć tzw. „luk wyjaśniających”  między mózgiem a doświadczeniem. Nie twierdzi on, że każda cząsteczka myśli, ale że pewien element wewnętrznej subiektywności jest powszechny, co może sugerować „duchowy pierwiastek” obecny w materii.

          Klasyczna teologia chrześcijańska opiera się na dualistycznym założeniu, że duch (rozumiany jako dusza) przysługuje jedynie istotom żywym, stworzonym na obraz Boga (por. Rdz 1,27). W tym ujęciu duchowość nie dotyczy całej materii, lecz jest nadana istotom posiadającym świadomość, rozum i wolę. To stanowisko kontrastuje z panpsychizmem czy animizmem, według których duchowość rozciąga się na całą przyrodę.

          Nowsze badania nad inteligencją i emocjonalnością zwierząt (De Waal 2016) wskazują, że wiele z nich wykazuje oznaki przywiązania, empatii i intencjonalnych zachowań (np. przywiązanie emocjonalne psa do swojego opiekuna). Może to sugerować, że świadomość (a być może również duchowość w pewnym sensie) nie jest wyłącznie domeną człowieka. Tym samym klasyczne pojęcia duszy i ducha mogą wymagać reinterpretacji lub rozszerzenia.

          Z perspektywy chrześcijańskiej, niektórzy teolodzy i mistycy sugerują, że całość stworzenia uczestniczy w duchowym porządku, choć nie w taki sam sposób jak człowiek. Cytat z Ewangelii Jana: „Aby byli jedno, jak My jedno jesteśmy” (J 17,22) może być interpretowany jako wizja kosmicznej jedności – nie tylko ludzi, ale całego stworzenia, którego duchowy wymiar wciąż pozostaje tajemnicą.

          Pytanie o duchowość materii pozostaje otwarte i prowokujące. Materializm redukuje duch do funkcji mózgu, idealizm widzi materię jako wtórną wobec ducha, panpsychizm proponuje nowe podejście do samej definicji świadomości. Teologia podkreśla osobowy charakter ducha, ale także otwiera się na bardziej uniwersalną wizję jedności. Ostateczna odpowiedź wymaga nie tylko filozoficznej spekulacji, lecz także duchowego wglądu i pokory wobec tajemnicy istnienia.

          Być może w przestrzeni nadprzyrodzonej istnieje świat zbliżony do naszej rzeczywistości, lecz funkcjonujący na zasadach doskonalszych.

Czy materia ma w sobie ducha?

           Z naukowego punktu widzenia zwłaszcza w ramach materializmu lub fizykalizmu, materia nie posiada ducha. Wszystkie zjawiska, łącznie ze świadomością, są postrzegane jako rezultat procesów fizycznych i chemicznych.

          Niektórzy fizycy, odwołując się do teorii względności i mechaniki kwantowej, zauważają, że materia może być postrzegana jako kondensacja energii – a więc coś bardziej dynamicznego i niematerialnego, niż zakładano w klasycznej fizyce. Takie rozumienie może inspirować filozoficzne spekulacje na temat «duchowego» charakteru energii jako podstawowej rzeczywistości (Capra 1975, Churchland 1986). Choć nie jest to bezpośredni dowód duchowości materii, otwiera przestrzeń dla interpretacji bardziej zbliżonych do myśli metafizycznej.

          W radykalnym kontraście do materializmu stoi «idealizm». George Berkeley, jeden z głównych jego przedstawicieli, twierdził, że byt materialny nie istnieje niezależnie od percepcji – wszystko, co istnieje, to idee postrzegane przez umysły, w szczególności umysł Boży. Tym samym cała rzeczywistość ma duchowy charakter. Dla Berkeleya, „istnieć” znaczy „być postrzeganym” (esse est percipi), co czyni materię z definicji podporządkowaną duchowi.

          W obliczu trudności wyjaśnienia świadomości na gruncie fizykalizmu, niektórzy współcześni filozofowie (np. David Chalmers, Philip Goff) sięgają po  «panpsychizm» – pogląd, że świadomość lub jej protoformy są cechą fundamentalną całej materii (Chalmers 1996; Goff 2019). Choć kontrowersyjny, panpsychizm pozwala uniknąć tzw. „luk wyjaśniających”  między mózgiem a doświadczeniem. Nie twierdzi on, że każda cząsteczka myśli, ale że pewien element wewnętrznej subiektywności jest powszechny, co może sugerować „duchowy pierwiastek” obecny w materii.

          Klasyczna teologia chrześcijańska opiera się na dualistycznym założeniu, że duch (rozumiany jako dusza) przysługuje jedynie istotom żywym, stworzonym na obraz Boga (por. Rdz 1,27). W tym ujęciu duchowość nie dotyczy całej materii, lecz jest nadana istotom posiadającym świadomość, rozum i wolę. To stanowisko kontrastuje z panpsychizmem czy animizmem, według których duchowość rozciąga się na całą przyrodę.

          Nowsze badania nad inteligencją i emocjonalnością zwierząt (De Waal 2016) wskazują, że wiele z nich wykazuje oznaki przywiązania, empatii i intencjonalnych zachowań (np. przywiązanie emocjonalne psa do swojego opiekuna). Może to sugerować, że świadomość (a być może również duchowość w pewnym sensie) nie jest wyłącznie domeną człowieka. Tym samym klasyczne pojęcia duszy i ducha mogą wymagać reinterpretacji lub rozszerzenia.

          Z perspektywy chrześcijańskiej, niektórzy teolodzy i mistycy sugerują, że całość stworzenia uczestniczy w duchowym porządku, choć nie w taki sam sposób jak człowiek. Cytat z Ewangelii Jana: „Aby byli jedno, jak My jedno jesteśmy” (J 17,22) może być interpretowany jako wizja kosmicznej jedności – nie tylko ludzi, ale całego stworzenia, którego duchowy wymiar wciąż pozostaje tajemnicą.

          Pytanie o duchowość materii pozostaje otwarte i prowokujące. Materializm redukuje duch do funkcji mózgu, idealizm widzi materię jako wtórną wobec ducha, panpsychizm proponuje nowe podejście do samej definicji świadomości. Teologia podkreśla osobowy charakter ducha, ale także otwiera się na bardziej uniwersalną wizję jedności. Ostateczna odpowiedź wymaga nie tylko filozoficznej spekulacji, lecz także duchowego wglądu i pokory wobec tajemnicy istnienia.

          Być może w przestrzeni nadprzyrodzonej istnieje świat zbliżony do naszej rzeczywistości, lecz funkcjonujący na zasadach doskonalszych.

          Świadomość to jedno z najbardziej intrygujących i nie do końca zrozumianych zjawisk we wszechświecie. To zdolność do rozpoznawania własnych myśli, emocji i doznań, a także świadomego reagowania na bodźce zewnętrzne i wewnętrzne. Innymi słowy – to bycie świadomym siebie i otaczającego świata. Niniejszy tekst podejmuje próbę ukazania, czym jest świadomość z różnych perspektyw: biologicznej, filozoficznej, religijnej oraz spekulatywno-naukowej.

          Z naukowego punktu widzenia świadomość to stan psychiczny, który umożliwia jednostce przetwarzanie informacji, formułowanie wypowiedzi, podejmowanie decyzji i przeżywanie doświadczeń. Kluczową cechą świadomości jest samoświadomość – zdolność myślenia o sobie jako o istocie posiadającej myśli, emocje i wspomnienia.

          Mimo postępów w badaniach, nie istnieje jednoznaczna, obiektywna miara świadomości – ma ona charakter subiektywny, co czyni jej badanie niezwykle trudnym.

          Współczesna nauka najczęściej utożsamia świadomość z aktywnością mózgu – jako produktem skomplikowanych procesów neurobiologicznych, zachodzących w sieciach neuronowych. Według tego podejścia świadomość zanika wraz ze śmiercią mózgu, a więc jest zjawiskiem ściśle związanym z funkcjonowaniem ciała.

          Z drugiej strony, nie brakuje koncepcji zakładających, że świadomość może istnieć niezależnie od materii. Filozofowie, tacy jak Platon, Kartezjusz czy współcześnie David Chalmers, rozważają świadomość jako fundamentalny aspekt rzeczywistości – być może niepodlegający redukcji do zjawisk fizycznych (dualizm, panpsychizm).

          Chociaż niniejsze opracowanie koncentruje się na ludzkiej świadomości, nie oznacza to, że jest ona zarezerwowana wyłącznie dla człowieka. Trwają intensywne badania nad samoświadomością u zwierząt – takich jak delfiny, szympansy czy słonie – a także nad możliwością zaistnienia świadomości w sztucznej inteligencji.

          W wielu religiach świadomość utożsamiana jest z duszą – niematerialną, nieśmiertelną esencją człowieka. W hinduizmie mówi się o atmanie, w chrześcijaństwie o duszy, a w buddyzmie o ciągłości jaźni. Wspólnym mianownikiem tych tradycji jest przekonanie, że świadomość przekracza życie cielesne i może istnieć niezależnie od ciała.

          Z religijnej perspektywy świadomość nie jest tylko produktem życia biologicznego, lecz jego pierwotnym źródłem lub celem. Ujęcie to zakłada istnienie nadprzyrodzonego wymiaru bytu.

          Ciekawy wątek religijny dotyczy osoby Jezusa. Według niektórych interpretacji, Jezus – jako człowiek – nie posiadał w chwili narodzin pełnej wiedzy o swojej boskiej tożsamości. Musiał stopniowo ją odkrywać i dojrzewać do niej. Proces ten można interpretować jako drogę do osiągnięcia pełnej świadomości swojego „Ja” w kontekście boskości.

          Niektórzy naukowcy próbują wyjść poza tradycyjne ujęcia świadomości. Według teorii kwantowej świadomości, opracowanej przez Rogera Penrose’a i Stuarta Hameroffa (tzw. teoria Orch-OR), świadomość może być związana z procesami kwantowymi zachodzącymi w mikrotubulach neuronów. W skrajnych interpretacjach sugeruje się, że świadomość może być trwałym elementem wszechświata.

          Choć te koncepcje budzą kontrowersje, stanowią inspirujący przykład prób łączenia fizyki i neurologii w poszukiwaniu odpowiedzi na pytania o istotę świadomości.

          Największą zagadką pozostaje pytanie o wieczność świadomości: czy jest ona tylko chwilowym błyskiem biologicznej aktywności, czy może stanowi część większego, niepoznanego porządku rzeczywistości? Czy da się wskazać kryterium prawdy dla naszych przeżyć świadomych? A może zawsze pozostanie coś, co wymyka się poznaniu?

          Świadomość jest zarazem oczywista i niepojęta. Doświadczamy jej codziennie, a jednak nie potrafimy w pełni zdefiniować jej natury. Czy jest ona jedynie efektem pracy mózgu, czy może stanowi głębszy, metafizyczny wymiar istnienia? Odpowiedź na to pytanie wciąż pozostaje otwarta – i być może to właśnie w tej tajemnicy tkwi jej najgłębszy sens.

          Z powodu braku jednoznacznych artefaktów i rzetelnych źródeł informacji, jesteśmy zmuszeni opierać się jedynie na dostępnych danych i hipotezach. Na formułowanie ostatecznych wniosków jest jeszcze zbyt wcześnie.

          Na całym świecie — od Europy, przez Azję i Afrykę, po obie Ameryki — odkrywane są monumentalne budowle megalityczne, wzniesione z ogromnych bloków kamiennych. Do najbardziej znanych należą Stonehenge (ok. 3100 p.n.e.) w Anglii, Göbekli Tepe (ok. 9600 p.n.e) w Turcji, piramidy w Gizie (trzecie tysiąclecie p. n.e.) czy megalityczne kompleksy w Peru. Ich wiek często sięga tysięcy lat przed naszą erą. W Polsce (Wietrzychowice) – grobowce kujawskie (tzw. „polskie piramidy”) – ok. 3500–2500 p.n.e.

          Tradycyjna archeologia przypisuje budowę megalitów prastarym społecznościom rolniczo-myśliwskim. Wydaje się jednak zaskakujące, że ludzie żyjący bez zaawansowanej technologii byli w stanie transportować i precyzyjnie ustawiać głazy ważące często dziesiątki, a nawet setki ton. Niektórzy badacze alternatywni wysuwają hipotezy o istnieniu nieznanych, wysoko rozwiniętych kultur prehistorycznych, a nawet o ingerencji cywilizacji pozaziemskich — jednak nie znajdują one potwierdzenia w nauce i w moim oglądzie Świata.

          Technika budowy megalitów pozostaje przedmiotem debat. W większości przypadków nie zachowały się żadne narzędzia, które jednoznacznie mogłyby wyjaśnić sposób obróbki twardych skał, takich jak granit czy bazalt. Istnieją jednak teorie o używaniu prostych narzędzi kamiennych, drewnianych dźwigni, systemów lin i ramp. Współcześnie podejmowane eksperymenty archeologiczne pokazują, że zgrana grupa ludzi mogła w ciągu wielu miesięcy przetransportować ogromne głazy — choć nadal niektóre przypadki budzą zdumienie swoją skalą i precyzją wykonania.

          Cele budowy megalitów również są przedmiotem spekulacji. W wielu przypadkach uważa się je za miejsca kultu religijnego, grobowce lub obserwatoria astronomiczne. Stonehenge np. wykazuje zgodność z cyklami słonecznymi i księżycowymi, co sugeruje jego funkcję kalendarza. Inne budowle, takie jak piramidy w Egipcie czy sanktuaria andyjskie, pełniły funkcje rytualne i symboliczne, związane z wiarą w życie pozagrobowe czy bóstwa nieba.

          Megalityczne budowle są świadectwem niezwykłych umiejętności dawnych cywilizacji. Choć wiele aspektów ich powstania pozostaje zagadką, jedno jest pewne: skrywają w sobie wiedzę i doświadczenie, które wciąż inspirują archeologów, historyków i poszukiwaczy tajemnic z całego świata. Być może z biegiem czasu nowe odkrycia rzucą światło na te fascynujące relikty przeszłości.

          W wielu miejscach megalitycznych notowano nadzwyczajne właściwości akustyczne, geomagnetyczne i energetyczne. Niektóre osoby twierdzą, że można tam doświadczyć zmian świadomości, odczuć mistycznych lub uzdrowienia.

Kamienie często pochodzą z dalekich, specyficznych geologicznie miejsc, co może sugerować, że wybierano je nieprzypadkowo – np. ze względu na ich “energetyczne” właściwości.

          Tajemnica budowli megalitycznych polega nie tylko na technicznej zagadce ich konstrukcji, ale przede wszystkim na tym, jak głęboko sięgała duchowość, wiedza i organizacja społeczna ludzi neolitu. Choć wiele wyjaśnia archeologia, niektóre elementy nadal wymykają się pełnemu zrozumieniu – co tylko potęguje ich magnetyzm.

          Idea «Syna Bożego» jest kluczową koncepcją teologii chrześcijańskiej. Myśl, że Bóg ma „Syna” może sugerować teologię politeistyczną.  Pojawia się zatem pytanie: jak jest naprawdę i kto jest autorem tej idei?

Na pierwszy rzut oka, wyrażenie „Syn Boży” może rzeczywiście budzić wątpliwości. Jednak chrześcijańska doktryna Trójcy Świętej nie głosi wiary w trzech bogów, lecz w jednego Boga w trzech Osobach. Te Osoby nie są trzema bogami, lecz mają jedną Boską naturę. Fakt, że jest to doktryna przemawia za ludzką koncepcją. Najwcześniejsze formy tej idei pojawiają się w Biblii, szczególnie w Nowym Testamencie, choć już w Starym Testamencie można odnaleźć jej zapowiedzi.

          Autorem idei w sensie objawienia jest zatem sam Jezus Chrystus, który mówi o sobie jako o Synu, oraz Bóg Ojciec, który objawia Go jako swego Syna (np. w scenie chrztu w Jordanie). Jezus mówi: „Ja i Ojciec jedno jesteśmy” (J 10,30).  Jezus (jako Człowiek) jest autorem tej idei, a Kościół sformułował i  i rozwinął ją teologicznie. Trzeba wyraźnie powiedzieć, że doktryna Syna Bożego jest dziełem Kościoła. Ta kluczowa koncepcja stanowi fundament chrześcijańskiej wiary w Jezusa jako Boga. |

          Jak istnienie Boga można wytłumaczyć logiczną przyczynowością Przyczyny i skutku, tak postać Jezusa – Syna Bożego jest podmiotem wiary.

Cała dalsza doktryna chrześcijaństwa jest oparta na zawierzeniu, że Kościół otrzymał od Boga plenipotencje do wprowadzenia tej idei. Chrześcijańska koncepcja „Syna Bożego” to relacja Osób w Bogu, a nie biologiczne ojcostwo. Zasadność tej idei jest mocno umocowana w teologii chrześcijańskiej, na tyle wiarygodnie, że moje wcześniejsze wątpliwości się rozwiały. W Nowym Testamencie Jezus Chrystus jest wielokrotnie określany jako Syn Boży. To wyrażenie nie jest jedynie tytułem, ale świadectwem Jego Boskiej natury oraz unikalnej relacji z Bogiem Ojcem. Jego wcielenie:  „Słowo stało się ciałem” (J 1,14):  jest aktem zstąpienia Boga do świata ludzkiego. Chrzest Jezusa „To jest mój Syn umiłowany, w którym mam upodobanie” (Mt 3,17). Wyznanie Piotra: „Ty jesteś Mesjasz, Syn Boga żywego” (Mt 16,16). Proces Jezusa (Mk 14,61–62): Jezus potwierdza swoją tożsamość jako Syn Boży.

W teologii chrześcijańskiej, zwłaszcza po Soborze Nicejskim (325 r.), Jezus Chrystus został uznany za współistotnego Ojcu (homoousios), czyli prawdziwego Boga z Boga prawdziwego.

          Wierzę, że za zgodą Stwórcy dokonało się Wywyższenie Człowieka do roli Aktu działającego, który odzwierciedla istotę jedynego Boga. Dzięki Synowi wierzący mogą stać się dziećmi Bożymi (por. J 1,12; Rz 8,15–17).

          Można postawić pytanie. Czego Bóg oczekuje od człowieka? Odpowiedź może się różnić w zależności od tradycji religijnej, ale w ujęciu chrześcijańskim — a zwłaszcza biblijnym — istnieje kilka kluczowych odpowiedzi, które pojawiają się w Piśmie Świętym.

           Z Biblijnego przekazu Bóg oczekuje od ludzi relacji opartej na Miłości – zarówno wobec Niego, jak i wobec innych ludzi (Mt 22,37-39). Miłość uosabia ontologicznie samego Stwórcę: ” Bóg jest miłością” (1 J 4,8).  Miłość jest fundamentem wszystkiego. Z jego natury dynamicznej wynika, że Miłość oznacza nie tylko uczucie, ale samego Boga. Dla chrześcijan miłość jest drogą do świętości. Miłości towarzyszy sprawiedliwość opartej na miłosierdziu. Pokora to nie uniżanie się względem Boga, ale postawa szacunku wobec Boskiego Majestatu (Mi 6,8). Zachowanie człowieka opisane jest w zasadach moralnych, które winne towarzyszyć w życiu człowieka. One są wskazówką jak autentycznie żyć moralnie zgodnie z Jego wolą.

           Ważnym elementem jest wiara (Hbr 11,6). Jest ona nie tylko intelektualnym przekonaniem, ale pełnym zawierzeniem (Mk 1,15). Bóg nie oczekuje od człowieka perfekcji, ale serca zdolnego do przebaczenia, współczucia i troski o innych — zwłaszcza o ubogich, skrzywdzonych, zapomnianych. Bóg oczekuje, aby życie człowieka przynosiło owoce (Mt 5,16), i generowało funkcjonał «Dobra». Bo «Dobro» jest twórcze i jest potrzebne do podtrzymywania świata w jego istnieniu.

            Bóg nie jest drobiazgowy. Dopuszcza błędy i pomyłki, ale oczekuje ciągłego doskonalenia moralnego i zmierzania do Boskiej doskonałości (świętości): “Bądźcie więc świętymi, bo Ja jestem święty” (1 P 1,16). Warunkiem zjednoczenia się z Bogiem jest doskonałość substratu duchowego, z którego zbudowany jest Bóg i cała rzeczywistość.

            Ta powyższa tajemnica nie jest ukryta. Niezależnie jaki los spotyka człowieka może sięgnąć po najwyższe tryumfy chwały.

          W filozofii religii Ludwiga Feuerbacha czy Zygmunta Freuda Bóg może być rozumiany nie jako byt obiektywny, lecz jako projekcja ludzkich potrzeb psychicznych i emocjonalnych. Feuerbach twierdził, że to człowiek stworzył Boga na swoje podobieństwo, przenosząc nań własne najwyższe ideały i pragnienia – takie jak wszechmoc, dobroć czy nieśmiertelność. Podobnie Freud postrzegał religię jako formę iluzji, będącą wyrazem dziecięcych potrzeb bezpieczeństwa i opieki, które w dorosłym życiu przybierają postać wiary w Boga-Ojca.

          Według Immanuela Kanta lub niektórych nurtów religii liberalnej Bóg staje się uosobieniem dobra, sprawiedliwości czy miłości – a więc ideą motywującą do etycznego życia, niezależnie od tego, czy istnieje w sensie ontologicznym. Taka koncepcja może być akceptowalna również dla osób niereligijnych – jako forma metafory lub symbolu ludzkich aspiracji moralnych, bez konieczności przyjmowania wiary w osobowego Boga. Tego rodzaju podejście otwiera przestrzeń do dialogu między wierzącymi a niewierzącymi na gruncie wspólnych wartości, nawet jeśli różnią się oni co do źródła tych wartości.

          W ujęciu Alfreda Whiteheada Bóg nie jest statycznym bytem, lecz procesem stawania się w świecie. Niektórzy interpretatorzy jego myśli dostrzegają w niej energetyczny charakter rzeczywistości.

          Pojawia się zatem pytanie: jak jest naprawdę? Na obecnym etapie wiedzy można stwierdzić, że Bóg jawi się w koncepcji dualistycznej – to znaczy: zarówno w naturze dynamicznej (istnieje poprzez działanie), jak i w naturze ontologicznej, czyli duchowej. Natura duchowa wywodzi się z ludzkiej intuicji oraz doświadczeń duchowych i może być dostępna poprzez odwołanie się do podobnej natury obecnej w ludzkiej świadomości.

         Obie koncepcję są opisane w Piśmie Świętym. Każdy człowiek jest wyposażony w mechanizm poznawczy przez  sumienie. Choć należą one do zagadnień metafizycznych, to niejednokrotnie nauka pomaga w akceptacji, bo istnienie Boga wynika z porządku logicznego.

          Jeśli ktoś przyjmuje istnienie Boga, to próba „rozpracowywania” Jego przymiotów może być ograniczona lub wręcz niemożliwa. To wyraz postawy pokory – uznania, że ludzki rozum ma swoje granice. To myślenie wpisuje się w podejście apofatyczne (tzw. teologię negatywną), która mówi o Bogu raczej przez to, czym nie jest, niż czym jest.

          Tajemnica Boga polega na tym, że poza wewnętrznymi odczuciami i intuicją nic nie jest pewne. Nawet zasada przyczynowości — czyli przekonanie, że każdy skutek ma swoją przyczynę — choć logicznie spójna, budzi wątpliwości: czy rzeczywiście zawsze obowiązuje?

          Pojawiają się pytania: dlaczego Bóg nie ujawnia całej prawdy o sobie i nie objawia się w sposób pełny i jednoznaczny? Nasuwa mi się refleksja, że nawet gdyby to uczynił, człowiek i tak nie byłby w stanie tego pojąć. Prawda o Bogu jest bowiem niezwykle złożona — tak jak złożona jest koncepcja stworzenia.

          Świat przypomina ogromną maszynerię, w której wszystkie elementy doskonale współgrają, a mimo to trudno jest zrozumieć nawet te aspekty rzeczywistości, które podlegają badaniom — na przykład komplementarność cząstek czy zjawiska kwantowe. Zgłębianie wielu procesów, które dzieją się niemal na naszych oczach, przekracza możliwości poznawcze nawet najwybitniejszych umysłów. Nawet takie autorytety jak Albert Einstein, Max Planck i inni wybitni fizycy nie byli zgodni co do wielu odkryć — nie wszyscy akceptowali probabilistyczne podejście do zdarzeń fizycznych czy doktrynę komplementarności, która dziś stanowi podstawę współczesnej fizyki. Max Planck nigdy nie pogodził się z zasadą nieoznaczoności, o której uczy się dzisiaj w szkołach średnich.

          Skoro zrozumienie tego, co jest dostępne zmysłom i badaniom, sprawia tak wiele trudności, to jak pojąć to, co istnieje, lecz pozostaje ukryte w rzeczywistości transcendentnej? Boska rzeczywistość może być jeszcze bardziej złożona i tym samym mniej uchwytna.

          Nie dziwi mnie więc, że obowiązująca katecheza pozbawiona jest odniesień naukowych. Większość wiernych to zwykli ludzie, którzy na co dzień zmagają się z trudami życia, a nie zgłębiają zawiłości teologii czy nauk przyrodniczych. Ufają Kościołowi i często bezkrytycznie przyjmują to, co jest im przekazywane.

          Na Kościele — powołanym do strzeżenia depozytu wiary — spoczywa ogromna odpowiedzialność. Nie ma nic gorszego niż przekazywanie fałszywych informacji i błędne nauczanie. Kapłani, katecheci i duchowi przewodnicy powinni być osobami wszechstronnie wykształconymi, zwłaszcza dziś, w epoce powszechnego rozwoju intelektualnego.

          Jestem zdecydowanie za instytucją, jaką jest Kościół. Jest on niezwykle potrzebny — także jako przestrzeń dla duchowego rozwoju młodych pokoleń. Jednak Kościół instytucjonalny powinien brać przykład z Kościoła sakramentalnego (Chrystusowego), który niesie ze sobą absolutną prawdę pochodzącą od Boga.

          Kościół powinien być żywym przykładem cnót, które głosi: skromności, pokory, miłości, sprawiedliwości, miłosierdzia i prawdy. Tylko wtedy będzie autentycznym świadkiem Ewangelii i autorytetem, któremu można zaufać — nie tylko ze względu na tradycję, ale również dzięki osobistemu doświadczeniu dobra i prawdy.

          Pisząc, że Bóg „podjął decyzję”, „chciał przekazać” i tym podobne, siłą rzeczy przypisujemy Mu ludzką osobowość i ludzkie działania. Można powiedzieć, że Go antropomorfizujemy. Czy słusznie?

          Wydaje się, że brakuje odpowiednich słów, by opisać sposób istnienia i działania Boga. Język ludzki jest ograniczony i niezdolny do pełnego oddania tajemnicy Boga. Jesteśmy więc zmuszeni przedstawiać Go w kategoriach ludzkich. Dlatego, próbując mówić o Nim, uciekamy się do ludzkich pojęć i metafor. Katecheza przypisuje Bogu osobowość, ponieważ człowiek najlepiej nawiązuje relację z Kimś, kto posiada „ja”. Wtedy możliwy jest dialog, modlitwa, relacja. To nie tylko zabieg retoryczny, ale teologiczna konieczność – Bóg w chrześcijaństwie objawia się jako Osoba (a nawet Trzy Osoby), z którą człowiek może wejść w kontakt. Już Biblia posługuje się obrazami Ojca, Pasterza czy Króla, by przybliżyć człowiekowi nieskończoną rzeczywistość boską. Nie chodzi o to, by redukować Boga do ludzkiej miary, lecz by uczynić Go choć trochę bardziej zrozumiałym i bliskim. Bóg nie jest ideą abstrakcyjną, ale kimś, kto działa, troszczy się i prowadzi.

          Przywołując myśl Kartezjusza: „Myślę, więc jestem”, można sformułować podobną sentencję: „To, co odczuwa się osobiście – istnieje.” Poza argumentami logicznymi, jak zasada przyczynowości (każdy skutek ma swoją przyczynę), mamy również osobistą możliwość zaakceptowania istnienia Boga. To ważne, ponieważ wzmacnia argumentację na rzecz nadprzyrodzonego Stwórcy świata. Wiara zamienia się w wiedzę.

          Gdybyśmy jednak mieli „wiedzę” w sensie naukowym o istnieniu Boga, nie potrzebowalibyśmy już wiary – a tym samym mogłoby zabraknąć miejsca na wolność, zaufanie, rozwój duchowy.

          Jak wynika z wielu fragmentów Biblii Bogu zależy na akcie wiary, a nie wiedzy. Dlaczego? Rozsądnym wytłumaczeniem jest to, że z wiarą wiążą się wątpliwości i niepewności, a one z kolei skłaniają do ciągłego poszukiwania Boga. Wiara, pełna pytań i niepewności, angażuje całą osobę – rozum, serce i wolę. Można więc wysnuć wniosek, że Bogu nie tyle zależy na samej akceptacji Jego istnienia, ile na uczestnictwie w procesie wiary, kulcie i przeżywaniu relacji z Nim. Wiara nie jest jedynie przyjęciem pewnych prawd, ale dynamiczną drogą osobistego zaangażowania.

          Podobnie można uznać, że zawiłości biblijne służą do ciągłego obcowania ze świętymi tekstami. To przypomina o konieczności ciągłej modlitwy i obcowania duchowego. Można to ująć jako wieczne trwanie przed Bogiem.