20.45. Księga Malachiasza (Ma 1–3)

          Ostatnia księga Starego Testamentu. Prorok Malachiasz działał w latach 480–460 w. przed Chr. Nie zachowały się o nim żadne wiadomości. Główną treść księgi stanowią groźby i napomnienia. Syn powinien czcić ojca, a sługa swego pana. Lecz skoro Ja jestem Ojcem, gdzież jest cześć moja, a skoro Ja jestem Panem, gdzież szacunek dla Mnie? [To] mówi Pan Zastępów do was, o kapłani: Lekceważycie imię moje, a jednak pytacie: Czym to okazaliśmy lekceważenie Twemu imieniu? Oto przynosicie na mój ołtarz potrawy skażone, a pytacie: Czym go skaziliśmy? Tym, że [przynosząc je, niejako] powiadacie: Oto stół Pański jest w pogardzie.  Gdy bowiem przynosicie ślepe [zwierzę] na ofiarę, czyż nie jest to rzeczą złą? Albo gdy przynosicie chrome i chore, czyż to nic złego? Ofiarujże to twemu namiestnikowi! – czy będzie mu miłe i czy życzliwie cię przyjmie? – mówi Pan Zastępów.  A teraz zwracajcie się z prośbą do Boga, aby się zmiłował nad wami. Wyście popełnili to [zło] – czy więc On będzie przychylny dla kogokolwiek z was? – pyta Pan Zastępów.  Niechby ktoś spośród was raczej zamknął drzwi [świątyni], byście nie zapalali świateł na ołtarzu moim nadaremnie. Nie mam Ja upodobania do was, mówi Pan Zastępów, ani Mi nie jest miła ofiara z waszej ręki (1,6–10). Malachiasz w ostrych słowach piętnuje wykroczenia kapłanów izraelskich: Oto Ja odetnę wam ramię i rzucę wam mierzwę w twarz, mierzwę waszych ofiar świątecznych – i położę was na niej (2,3). Piętnuje też grzechy małżeńskie: Jeśli ktoś nienawidząc oddalił [żonę swoją] – mówi Pan, Bóg Izraela – wtedy gwałt pokrywał swoją szatą. Mówi Pan Zastępów: Strzeżcie się więc w duchu waszym i nie postępujcie zdradliwie! (2,10) – prorok ma tu na myśli tuszowanie przestępstwa pozorami legalności. Chwali wierność małżeńską: wobec żony młodości twojej nie postępuj zdradliwie! (2,15).

          Prorok prowadzi coś w rodzaju dysputy z kapłanami i ludem. On wygłasza twierdzenie, słuchacze – domyślnie – reagują na nie, formułując swój zarzut, a ten z kolei służy do dalszych wywodów.

          Malachiasz w słowach: a na każdym miejscu dar kadzielny będzie składany  imieniu memu i ofiara czysta (1,11) zapowiada czystą ofiarę, jaką jest Msza święta.

          W Nowym Testamencie 5 razy cytowane są słowa Malachiasza:  Mt 11,10; Mk 1,2; Łk 1,17; 7,27; Rz 9,13.

20.44. Księga Zachariasza (Za 1–14)

          Zachariasz był jednocześnie kapłanem i prorokiem. Księga zawiera wizję i proroctwa Zachariasza. Jest bardzo dobrze datowana, bowiem zawiera w sobie dokładną datę (drugi rok panowania perskiego króla Dariusza) tj. pod koniec 520 r. przed Chr. W 490 r. przed Chr. Dariusz poniesie klęskę pod Maratonem w bitwie z mieszkańcami Miletu wspartych przez Ateńczyków. Następca Dariusza – Kserkses w 480 r. przed Chr. w bitwie pod Termopilami, na skutek zdrady, pokona greków.

          Księga rozpoczyna się wezwaniem do nawrócenia się: Nawróćcie się do Mnie (1,2). Wszystko, co się wydarzyło przodkom jest wynikiem uporczywego odrzucania Boga.

          Zachariasz przedstawia wizję o odnowieniu Izraela. W tekście autor wielokrotnie używa określeń: anioł, szatan. Spojrzenie na Boga jest uniwersalne: A Pan będzie królem nad całą ziemią. Wówczas Pan będzie jeden i jedno będzie Jego imię (14,9). Podobnie: Niech wszystkie narody ziemi poznają Twe Imię (1 Krl 8,43).

          Tekst księgi ma znaczenie mesjańskie. Nowy Testament aż siedmiokrotnie przytacza słowa proroka w opisie męki Chrystusa.

          Tak mówi Pan Zastępów: «Oto Ja wybawię lud mój z krainy wschodu  i z krainy zachodu słońca, Oto Król twój idzie do ciebie, sprawiedliwy i zwycięski. Pokorny – jedzie na osiołku, na oślątku, źrebięciu oślicy (9,9). Jest to zapowiedź Mesjasza, Króla Pokoju.

20.43. Księga Aggeusza (Ag 1–2)

          W Księdze Aggeusza przedstawiona jest żarliwa troska o odbudowanie świątyni po niewoli babilońskiej. Autorstwo Aggeusza nie jest pewne. Jego działalność datuje się na czas od sierpnia do grudnia 520 r. przed Chr. Aggeusz wraz z Zachariaszem uczestniczyli przy rekonstrukcji i odbudowie Jerozolimy przez Żydów powracających z niewoli babilońskiej: Wyjdźcie w góry i sprowadźcie drewno, a budujcie ten dom, bym sobie w nim upodobał i doznał czci – mówi Pan (1,8). Prorok zachęca do szybkiej odbudowy i zaangażowania. Bóg ogłasza, że już niebawem wiele narodów świata przyniesie swe skarby na odbudowę świątyni: Poruszę wszystkie narody, tak że napłyną kosztowności wszystkich narodów i napełnię chwałą ten dom. Do Mnie należy srebro i do Mnie złoto (2,7).

          Kto z entuzjazmem zabierze się do odbudowy świątyni, temu Bóg będzie błogosławił. Przywróci dobrobyt i bogactwo. Rozważcie tylko czasy obecne i minione. Zanim ułożono kamień na kamieniu w świątyni Pańskiej, jak się wam powodziło? Gdy się przyszło do stogu o dwudziestu [miarach], było tam tylko dziesięć. Gdy się przyszło do tłoczni, by zaczerpnąć pięćdziesiąt [miar], było ich tylko dwadzieścia. To Ja dotknąłem was zwarzeniem zbóż od gorąca, posuchą i gradem, dotknąłem wszelkie dzieło waszych rąk, a [jednak] nie było między wami [nawracających] się do Mnie – wyrocznia Pana.  <Rozważcie tylko czasy obecne i przeszłe, od dnia dwudziestego czwartego [miesiąca] dziewiątego do dnia, w którym położono [fundamenty] pod świątynię Pańską. Rozważcie tylko!>  Czy nasienie jest jeszcze w spichlerzu? [Nie]. Ale ani winorośl, ani drzewo figowe, ani drzewo granatu, ani oliwka nie przyniosły jeszcze owocu. Od tego dnia Ja będę wam błogosławił!» (2,15 – 19).

          W tym dniu – wyrocznia Pana Zastępów – wezmę ciebie, sługo mój, Zorobabelu, synu Szealtiela – wyrocznia Pana – i uczynię z ciebie jakby sygnet, bo sobie upodobałem w tobie» – wyrocznia Pana Zastępów (3,29). Sygnet jest tu symbolem bliskości z Bogiem (por. Jr 22,24).

20.42. Księga Sofoniasza (So 1–3)

          Sofoniasz, potomek (prawnuk) Ezechiasza (raczej nie król o tym imieniu), działał jako prorok w pierwszym okresie panowania Jozjasza przed reformą religijną  622 r. przed Chr. na terenie państwa judzkiego. W tym czasie działali tacy prorocy jak: Jeremiasz i Nahum.

          Księga piętnuje wypaczenia religijne narodu izraelskiego i zapowiada jako karę inwazję nieprzyjacielską (nadejście dnia Pańskiego). Być może Sofoniasz przyczynił się znacznie do reformy religijnej przeprowadzonej przez Jozjasza. W 622 r. przed Chr. Sofoniasz prawdopodobnie już nie żył. Brak dowodów na to, aby Jozjasz zasięgał rady u Sofoniasza po odnalezieniu w świątyni Księgi Prawa. Jozjasz zasięgał natomiast wskazówek u prorokini Chuldy (2 Krl 22,14). Jego księga jest skonstruowana według zwykłego schematu utworów prorockich (nawoływanie do uczciwego trybu życia, groźby, kary, pocieszenia). W klęsce imperium asyryjskiego widział odrodzenie polityczne i religijne narodu.

          Usunę ludzi i bydło, usunę ptactwo powietrzne i ryby morskie, i zgorszenia wraz z bezbożnymi; i wytępię człowieka z oblicza ziemi – wyrocznia Pana (1,3). Typowy, biblijny obraz Boga, który za zło karze według ówczesnego prawa żydowskiego.

          Prorok zapowiada zniszczenie najpotężniejszego miasta tamtych czasów – Niniwę jako siedlisko grzechu i symbol zepsucia: I wyciągnie On rękę na północ, i zniszczy Asyrię,  i obróci Niniwę w pustkowie, w suchy step, jak pustynię (2,13). Wątpliwe są treści fragmentów: 2,7; 2,11; 3,9–10; 3,12–20. Są one prawdopodobnie dodatkiem wprowadzonym w okresie niewoli babilońskiej i są odzwierciedleniem tęsknoty, jaka mogła powstać wśród tych, którzy po klęsce w 587 r. przed Chr. przebywali w niewoli babilońskiej.

          W swym napomnieniach Sofoniasz nie oszczędza proroków i kapłanów: Prorocy jego są lekkomyślni – mężowie wiarołomni, jego kapłani zbezcześcili świętość – pogwałcili Prawo (3,4). 

          Proroctwo Sofoniasza kończy się wielkim wezwaniem do radości. Bóg przebacza grzechy oraz uwalnia Izraelitów od jego wrogów. Zakończenie księgi jest typowe dla ksiąg prorockich. Wszystkie one zapowiadają wybawienie, chwałę i bliskość Boga.

20.41. Księga Habakuka (Ha 1–3)

          Prawdopodobnie prorok Habakuk działał w latach 605–597 r. przed Chr. O jego pochodzeniu i życiu nic bliższego nie wiadomo. Habakuk użala się, że Bóg pozwala bezkarnie działać nieprzyjacielowi. Bóg jednak, podejmując z nim dialog, powołuje się na swoją sprawiedliwość. 

          Dokądże, Panie, wzywać Cię będę –  a Ty nie wysłuchujesz? Wołać będę ku Tobie: Krzywda [mi się dzieje]! –  a Ty nie pomagasz? Czemu każesz mi patrzeć na nieprawość i na zło spoglądasz bezczynnie? Oto ucisk i przemoc przede mną,  powstają spory, wybuchają waśnie (1,2–3). Jest to typowa lamentacja nad pasywnością Boga, gdy On jest potrzebny. Bóg zdaje się być obojętny na panoszące się zło oraz niesprawiedliwość i dopuszcza, aby sprawiedliwi (naród wybrany) byli karani za grzechy przez gorszych od siebie ludzi bezbożnych. Bóg jednak reaguje na słowa proroka i odpowiada: Oto powołam Chaldejczyków, lud dziki a gwałtowny, który przemierza ziemie rozległe, aby zagarnąć siedziby nie swoje (1,6). Chodzi tu o państwo neobabilońskie, po upadku Asyrii w r. 606, pierwszą potęgę na Wschodzie. Chaldejczycy mają być biczem Bożym przeciw tyranom rządzącym w Judei (państwo neobabilońskie). Oto zginie ten, co jest ducha nieprawego, a sprawiedliwy żyć będzie dzięki swej wierności (2,4). Werset ten zostanie wykorzystany przez św. Pawła w Liście do Rzymian: W niej bowiem objawia się sprawiedliwość Boża, która od wiary wychodzi i ku wierze prowadzi, jak jest napisane: a sprawiedliwy z wiary żyć będzie (Rz 1,17). Określenie a sprawiedliwy z wiary żyć będzie stanie się przedmiotem wielu nieporozumień (Luter). Nie przez uczynki będziemy zbawieni, lecz przez wiarę. Czynić sprawiedliwość – według Boga – znaczy czynić łaskę.

          Końcowa część księgi jest uroczystą teofanią Boga, którego prorok oczekuje z lękiem i drżeniem: Bóg przychodzi z Temanu, Święty z góry Paran.  Majestat Jego okrywa niebiosa, a ziemia pełna jest Jego chwały (3,3), usłyszałem i serce moje struchlało,  na głos ten zadrżały me wargi, przenikła trwoga me kości,  kroki się moje zachwiały (3,16).

          Ostatecznym zwycięzcą jest Pan: Pan Bóg – moja siła, uczyni nogi moje podobne jelenim, wprowadzi mnie na wyżyny (3,19).

20.40. Księga Nahuma (Na 1–3)

          Daty urodzenia i śmierci proroka Nahuma są niepewne. Wiemy, że działał w okresie schyłku państwa asyryjskiego. Zapowiadał zniszczenie Niniwy (stało się to w 612 r. przed Chr.). Jego działalność należy umieścić między 629 r. a 612 r. przed Chr.

          Upadek Niniwy jest symbolem wielkiego zwycięstwa, jakie Bóg odnosi nad złem oraz nadziei na lepszą przyszłość uciemiężonych. Pierwszy rozdział Księgi jest poematem (niekompletny psalm alfabetyczny 1,2–8: poszczególne wersety zaczynają się od słów mających na początku kolejne litery alfabetu hebrajskiego, od alef do kaf).

          Alef –  Zazdrosnym i mszczącym się Bogiem jest Pan; Nun–mścicielem jest Pan i Władcą [pełnym] gniewu; Pan mści się nad swymi wrogami i długo się gniewa na swoich nieprzyjaciół (1,2). Typowy, biblijny obraz Boga zazdrosnego, pełnego nienawiści w stosunku do nieprzyjaciół, który za zło karze według ówczesnego prawa żydowskiego. Wielokrotnie zaznaczałem, że np. słowo „zazdrosny” miało inny sens w okresie redakcji księgi. Tłumaczenie  jest prawie zawsze jakąś klęską dla oryginału.

          Niniwa jest odpowiedzialna za wiele występków: Biada miastu krwawemu! Całe kłamliwe i grabieży pełne, a nie ustaje rabunek. Trzask biczów i głos turkotu kół, i konie galopujące,  i szybko jadące rydwany. Jeźdźcy szturmujący, i połysk mieczy, i lśnienie oszczepów. I mnóstwo poległych, i moc trupów, i bez końca ciał martwych…  tak, że o zwłoki ich się potykają (3,1–3). Nahum zapowiada karę nałożoną na Niniwę przez Pana: I rzucę na ciebie obrzydliwości, i zelżę ciebie, i wystawię cię na widowisko».  I każdy, kto cię ujrzy, oddali się od ciebie,  i zawoła: «Spustoszona Niniwa!» (3,6–7).

20.39. Księga Micheasza (Mi 1–7)

          Prorok Micheasz prorokował współcześnie z prorokiem Izajaszem, za czasów panowania króla Jotama (740–736), Achaza (736–716) i Ezechiasza (716–687). Podobnie jak Amos był rolnikiem. Pochodził z Moreszet. Historia Księgi Micheasza jest dość skomplikowana i niejasna. Niektórzy bibliści sądzą, że część tekstu pochodzi z czasów późniejszych, z końca VI wieku przed Chr.

          Księga rozpoczyna się przerażającą teofanią w dwóch królestwach:  Jerozolimie  i Samarii. Wszystko to z powodu występku Jakuba  i grzechów domu Judy.  Jaki występek Jakuba?  Czy nie Samaria? Co za grzech domu Judy?    Czy nie Jeruzalem? (1,5). Bóg otwiera proces przeciwko grzechom bałwochwalczym: Wszystkie jej bożki będą potłuczone i cały jej dorobek w ogniu spalony. Wszystkie jej posągi rozbiję w gruzy,  bo z zapłaty nierządnicy są zgromadzone  i w zapłatę nierządnicy się obrócą (1,7). Grozi bogaczom, którzy wywłaszczają gospodarzy z ich domów i z całego dobytku: Gdy pożądają pól, zagarniają je,  gdy domów – to je zabierają;  biorą w niewolę męża wraz z jego domem, człowieka z jego dziedzictwem (2,2). Tym praktykom sprzeciwia się sam Bóg. Ludzie niedowierzają prorokowi. Będzie on zmuszony wielokrotnie powtarzać swe proroctwa.

          Micheasz zapowiada przyjście na świat Mesjasza i Jego królestwa: A ty, Betlejem Efrata, najmniejsze jesteś wśród plemion judzkich!  Z ciebie mi wyjdzie Ten, który będzie władał w Izraelu,  a pochodzenie Jego od początku, od dni wieczności. Przeto [Pan] wyda ich aż do czasu, kiedy porodzi mająca porodzić (5,1–2; por. Iz 2,2– 4; 7–11).

          Prorok sprzeciwia się stawianiu stel i oddawaniu im czci. Widzi w tym zagrożenie dla kultu Boga Jahwe: wytracę spośród ciebie rzeźby twoje i stele i już nie będziesz oddawać pokłonu  dziełom swoich rąk (5,12). Podobnego zdania był prorok Ozeasz (Oz 10,1–2; por Pwt 7,5).

          Ludu mój, cóżem ci uczynił? Czym ci się uprzykrzyłem? (6,3). Tekst, znany też z pieśni wielkanocnej, przekazuje skargę Pana do swojego ludu.

          Z czym stanę przed Panem (6,6). Pytanie to powinien zadać sobie każdy z nas.

          Czegoż żąda Pan od ciebie,  jeśli nie pełnienia sprawiedliwości, umiłowania życzliwości i pokornego obcowania z Bogiem twoim? (6,8). Tekst przytaczany w Talmudzie z aprobatą jako reprezentujące zasadniczy trzon judaizmu. Żydzi skłaniali się do poglądu, że zbawienie osiąga się raczej przez uczynki niż wiarę.

20.38. Księga Jonasza (Jon 1–4)

          Księga Jonasza jest zmyśloną przypowieścią o proroku, który najpierw chce uciec od powierzonej mu misji prorockiej, a następnie podejmuje ją żarliwie. Prorok Jonasz żył naprawdę i został bohaterem omawianej księgi. Powstała ona kilkaset lat później, niż żył jej bohater. Opowieść została tak skomponowana, by ukazać Boga, przed którym uciec nie można (Anna Świderkówna). Księga Jonasza ma charakter dydaktyczny. Ukazuje Boga, przed którym nie można uciec: Pan skierował do Jonasza, syna Amittaja, te słowa:  «Wstań, idź do Niniwy – wielkiego miasta – i upomnij ją, albowiem nieprawość jej dotarła przed moje oblicze».  A Jonasz wstał, aby uciec do Tarszisz przed Panem (1,1–3).   Jonasz nie chciał nawrócenia i ratunku Niniwy, ponieważ była to stolica państwa asyryjskiego, więc zszedł do Jafy, znalazł okręt płynący do Tarszisz, uiścił należną opłatę i wsiadł na niego, by udać się nim do Tarszisz, daleko od Pana (tamże). Bóg rozpętał na morzu wielką burzę. Statkowi groziło zatonięcie. Kiedy prawda wyszła na jaw, Jonasz karze wyrzucić się za burtę, ponieważ przez niego rozszalała się burza. Burza ucichła. Pan zesłał wielką rybę, aby połknęła Jonasza. I był Jonasz we wnętrznościach ryby trzy dni i trzy noce (2,1). Jonasz modlił się do Pana i prosił o ratunek. Modlitwa została wysłuchana. Pan nakazał rybie i wyrzuciła Jonasza na ląd (2,11). Pan przemówił do Jonasza po raz drugi tymi słowami: „Wstań, idź do Niniwy, wielkiego miasta, i głoś jej upomnienie, które Ja ci zlecam (3,1). Tym razem prorok natychmiast podporządkował się rozkazowi. Przybywszy do Niniwy: począł (…) iść przez miasto jeden dzień drogi i wołał, i głosił: «Jeszcze czterdzieści dni, a Niniwa zostanie zburzona» (3,4).  O dziwo mieszkańcy uwierzyli Jonaszowi i zmienili istotnie swój grzeszny tryb życia. Bóg ulitował się i Niniwa została uratowana. Jonasz nie za bardzo był z tego zadowolony: Wiem, żeś Ty jest Bóg łagodny i miłosierny, cierpliwy i pełen łaskawości, litujący się nad niedolą (4,2). Rzadki tekst w Starym Testamencie ukazujący Boga pełnego miłosierdzia i łaskawości. Cały tekst jest przykładem głoszenia uniwersalizmu objawienia Bożego. Panu zależy na nawróceniu się narodów pogańskich (wszystkich ludzi na ziemi) i ich zbawieniu.

          Warto zaznaczyć, że w rzeczywistości Niniwa nigdy nie nawróciła się na jahwizm. Nie istnieje też ryba, która byłaby zdolna połknąć człowieka tak, aby mógł on zachować swe życie. Za pośrednictwem zmyślonej fabuły autor chciał przekazać pouczenie religijne.

          Myśli Księgi Jonasza są bliskie Ewangelii. Chrystus powołuje się na nią. Niniwa jest pokazana jako przykład nawrócenia (Mt 12,41; Łk 11,32), a cud Jonasza, przebywającego trzy dni i trzy noce we wnętrznościach ryby, uznał za typ swego zmartwychwstania: albowiem jak Jonasz był trzy dni i trzy noce we wnętrznościach wielkiej ryby, tak Syn Człowieczy będzie trzy dni i trzy noce w łonie ziemi (Mt 12,40).

20.37. Księga Abdiasza (Ab 1–1)

          Najmniejsza księga Starego Testamentu, liczy zaledwie 21 wierszy. Tak krótkie pismo Abdiasza nazywane jest „widzeniem”. O Abdiaszu i jego życiowej drodze nie wiemy nic. Abdiasz potępia i zapowiada karę mającą spotkać Edomitów, którzy stanęli po stronie wroga i brali czynny udział w pustoszeniu Ziemi Świętej i Jerozolimy. Edomici byli spokrewnieni z Żydami przez genealogię Ezawa z bratem Jakubem. Pycha Edomu spotka się z karą, bliski jest dzień Pański przeciwko wszystkim narodom.  Jak ty czyniłeś, tak będą postępować wobec ciebie: [odpowiedzialność za] czyny twoje spadnie na twoją głowę (1,15). Gdy Jerozolima była grabiona przez Babilończyków, Edomici brali udział w plądrowaniu i „rzucaniu losów” o żydowski majątek, aby go zagarnąć.

          Druga część księgi mówi o odrodzeniu Izraela i założeniu nowego królestwa Bożego. Wizja kończy się zwycięskim powrotem na górę Syjon, gdzie króluje Pan, Bóg Izraela: I wkroczą ocaleni na górę Syjon, aby sądzić górę Ezawa.  I będzie dla Pana królestwo!» (1,21).

20.36. Księga Amosa (Am 1–9)

          Amos był najstarszym piszącym prorokiem z proroków mniejszych  z okresu asyryjskiego (ok. 750 r. przed Chr.). Pochodził z Tekoa k. Betlejem. Przed swoim powołaniem był zwykłym pasterzem (zajmował się uprawą sykomor – figowcami). Jednak Bóg go powołał na proroka: Nie jestem ja prorokiem ani nie jestem uczniem proroków, gdyż jestem pasterzem i tym, który nacina sykomory. Od trzody bowiem wziął mnie Pan i rzekł do mnie Pan: «Idź, prorokuj do narodu mego, izraelskiego!» (7,14–15).  Został oderwany od swych zwykłych zajęć, bo Bóg go powołał. Działalność prorocką prowadził na terenie państwa północnego (Izrael), w jego stolicy Samarii, będącej polityczną i handlową centralą, oraz w Betel, ważnym ośrodku religijnym, za panowania Jeroboama II (783–743). Nie trwała ona dłużej niż rok. Okres działalności przypada na czas stabilizacji i dobrobytu. Izrael rozszerza swe granice kosztem sąsiednich królestw (Aram, Ammon i Moab). Rozwój materialny państwa izraelskiego za Jeroboama II wyzwolił w społeczeństwie pęd do bogacenia się, co pociągało za sobą ucisk warstw uboższych i czysto formalistyczne traktowanie religii. Podobnie jak Ozeasz, Amos odkrył w tym dobrobycie zalążki rozkładu i niesprawiedliwości. Powstawały podziały klasowe. Wymiar sprawiedliwości był szczególnie podatny na nadużycia. Wszystko to obnaża Amos. Przepowiadał upadek królestwa, który nastąpił 30 lat później (721/722 r. przed Chr). Upadek ten miał zgotować król asyryjski Tiglatpilesar III (745–727).  Czynił to  w imieniu Jahwe. Żąda od ludu życia prawego, w poszanowaniu drugich. Namawia do dzielenia się z innymi swymi dobrami. Jego pisma wywarły wpływ na Jeremiasza i Ezechiela. Elementy jego nauki widać również w piśmiennictwie pozabiblijnym, np. w Dokumencie Damasceńskim, pismach qumrańskich. Amos podporządkował się woli Jahwe, który oczekuje od niego służby. Miał głęboką świadomość wszechmocy Boga. Jego władza sięga najbardziej niedostępnych zakątków ziemi, ale także nieba i podziemia (9,2–4). Głosił sprawiedliwość społeczną (por. Wj 22,25n). Wiara dla niego jest nieodłączna od sprawiedliwego porządku społecznego, jaki zaprogramował Jahwe. Księga Amosa nie jest wolna od skażeń, należy jednak do najlepiej zachowanych zbiorów pism prorockich. Należy do dzieł o wysokiej wartości artystycznej.