Mając przekonanie, że natura ma charakter dynamiczny warto przyjrzeć się najmniejszej cząstce uważanej za materialną – elektron.

          Gdyby można było powiększyć obraz elektronu do wielkości wizualnej to jakby wyglądał?  Elektron jest cząstką elementarną, co oznacza, że według obecnego stanu wiedzy nie posiada wewnętrznej budowy ani szczegółowej struktury, którą można by opisać w kategoriach zmysłowych. Uważa się go za punktową cząstkę o rozmiarze mniejszym niż 10^{-18} metra – to wiele rzędów wielkości poniżej długości fali światła widzialnego, dlatego nie da się go zobaczyć w tradycyjnym sensie. Można byłoby oczekiwać ją tylko jaką strukturę rozmytą.

          Popularne obrazy elektronu jako małej kuleczki krążącej wokół jądra atomowego są jedynie uproszczonymi modelami, które pomagają wyobrazić sobie procesy w atomie. W rzeczywistości elektron opisuje mechanika kwantowa, według której nie jest on „punktem w przestrzeni”, lecz raczej rozmytym obłokiem prawdopodobieństwa – może być jednocześnie w wielu miejscach naraz.

          W praktyce nie widzimy samego elektronu, lecz skutki jego istnienia: ślady w komorze pęcherzykowej, błyski w detektorach czy oddziaływania z innymi cząstkami. To, co naukowcy rejestrują, to nie obraz elektronu, lecz zapis jego wpływu na otoczenie.

          Gdyby jednak hipotetycznie „zobaczyć” elektron, nie ukazałby się nam obiekt w klasycznym sensie, jak mała kulka czy bryłka materii. Zobaczylibyśmy raczej abstrakcyjny, dynamiczny wzór – obszar, w którym istnieje pewne prawdopodobieństwo znalezienia cząstki.

          To prowadzi do głębszej refleksji. Świat zmysłowy podsuwa nam intuicję, że każdy byt materialny powinien mieć kształt i strukturę, którą można powiększyć i obejrzeć. Jednak na poziomie cząstek elementarnych nasza klasyczna intuicja zawodzi. Elektron nie jest obiektem takim jak kamień czy kropla wody, lecz bytem kwantowym, którego „wygląd” nie da się sprowadzić do obrazów znanych ze świata codziennego.

          Jeżeli więc odpowiedź „elektronu nie można zobaczyć” wydaje się niesatysfakcjonująca, nie wynika to z uniku – lecz z faktu, że w nauce dochodzimy tu do granicy poznania i języka. Uczciwie trzeba przyznać: nie wiemy, jak elektron „wygląda”, ponieważ pytanie o jego wygląd jest w dużej mierze pytaniem filozoficznym, a nie fizycznym. Fizyka potrafi opisać jego zachowanie i skutki obecności, ale nie nadać mu formy dostępnej zmysłom.

          Można też spojrzeć na elektron w sposób bardziej metaforyczny, jako byt balansujący między światem materii a światem możliwości. Gdyby „zobaczyć” go artystycznie, mógłby jawić się nie jako kulka, lecz jako migoczący obłok energii, który pulsuje i zmienia kształt, nigdy nie zatrzymując się w jednym punkcie. Byłby to wir świetlistych fal, które układają się w nieuchwytny, dynamiczny wzór – niczym drgania powietrza zamienione w obraz.

          Elektron można by także przedstawić jako „ślady istnienia”, rozpraszające się niczym iskry na czarnym tle. To nie tyle ciało w klasycznym sensie, co sama możliwość istnienia w danym miejscu, wizualizowana jako chmura światła i cienia.

          Zmysły domagają się kształtu i struktury, ale elektron wymyka się temu oczekiwaniu – i właśnie w tym tkwi jego tajemnicze piękno. Jest symbolem granicy naszego poznania: punktem, który nie jest punktem, cząstką, która bywa falą, obecnością, która objawia się dopiero przez swoje oddziaływanie (wg paradygmatów natury dynamicznej).

           Obiekty tak małe jak elektron wymykają się tradycyjnemu rozumieniu wizualności. Ich „wygląd” nie może zostać sprowadzony do obrazów znanych ze świata codziennego ani przedstawiony w formach dostępnych bezpośrednio zmysłom. Przekraczają one możliwości percepcji, przechodząc w domenę opisu teoretycznego, gdzie podstawowe znaczenie zyskują pojęcia potencjalności i dynamiki.

          Tak małe obiekty można ujmować na różne sposoby. Z perspektywy wyobraźni można je traktować jako swoiste «kłębki energetyczne» — lokalne konfiguracje pola i potencjału, które manifestują się nie jako stabilne obiekty, lecz jako relacje, procesy i oddziaływania. Elektron nie jest zatem materialną kulką w przestrzeni, lecz kwantowym bytem o charakterze falowo-cząstkowym, istniejącym na styku możliwości i aktualizacji, a jego natura staje się uchwytna dopiero w ramach opisu matematycznego i eksperymentalnego.

          Promienie katodowe (promieniowanie beta – elektrony pochodzące z jądra atomowego) to strumień elektronów poruszających się z określonym pędem, którego wartość zależy od przyspieszającego je napięcia. Zjawisko to unaoczniło, że elektrony mają charakter cząstek materialnych zdolnych do ruchu i oddziaływania z materią. Elektrony związane w atomie zachowują się jednak odmiennie. Nie można ich opisać jako klasycznych cząstek krążących po wyznaczonych orbitach, lecz raczej jako rozmytą „chmurę prawdopodobieństwa” otaczającą jądro atomowe. Opis taki wynika z mechaniki kwantowej, zgodnie z którą położenie i pęd elektronu nie mogą być jednocześnie dokładnie określone (zasada nieoznaczoności Heisenberga). Dlatego mówimy nie o orbitach, lecz o orbitalach – stanach kwantowych opisujących rozkład prawdopodobieństwa znalezienia elektronu w określonym obszarze przestrzeni. Orbital to obszar przestrzeni, w którym z największym prawdopodobieństwem można znaleźć elektron. Istnieje kilka rodzajów orbitali: s,p,d,i f, z których każdy ma charakterystyczny kształt.

         Na przykładzie elektronu można uświadomić sobie jak świat subatomowy cały czas «buzuje», pulsuje, jak jest aktywny, niespokojny, żywotny.  Ten chaos dynamiczny jest jednak opanowany i uporządkowany: “Mówi głupi w swoim sercu: «Nie ma Boga»” (Ps,14,1; 53,2),

          Czy natura dynamiczna jest zauważana w przestrzeni rzeczywistej? Tak. Jej obecność ujawnia się w najgłębszych strukturach bytów substancjalnych, tam, gdzie granice rzeczywistości zmysłowej ulegają rozpuszczeniu. Na poziomie subatomowym dochodzi do odsłonięcia tajemnicy istnienia w jego wymiarze szeroko rozumianym — takim, który wymyka się prostemu opisowi i racjonalnemu uchwyceniu.

          Przymioty przypisywane bytom, które w świecie codziennego doświadczenia jawią się jako stałe i jednoznaczne, przeobrażają się w jakości falowe, płynne i nieuchwytne. Znika ich postać rozpoznania zmysłowego na rzecz subtelniejszego odczuwania i intuicyjnego wglądu. Rzeczywistość, która dotąd wydawała się statyczna i określona, zaczyna pulsować, ukazując swój rytm, zmienność i nieustanną grę przeciwieństw. W takim ujęciu byt nie jest zamkniętym faktem, lecz procesem, który sam siebie przekracza.

          Dynamika natury nie jest zatem wyłącznie kategorią fizyczną — to także perspektywa poznawcza i ontologiczna. Uczy nas, że to, co istnieje, nie daje się zamknąć w prostych formułach, lecz trwa w nieustannym ruchu i przeobrażeniu. To, co widzialne, okazuje się jedynie cieniem głębszych procesów, których istota pozostaje w ciągłym stawaniu się. Dynamika staje się tu zasadą bycia, która obejmuje zarówno materię, jak i świadomość, zarówno czas, jak i transcendencję.

          W przypadku natury duchowej jeszcze wyraźniej dostrzec można tę prawidłowość. Ważniejszą rolę odgrywają tu przymioty samego podłoża, które nie istnieją dla siebie, lecz jako nośnik sensu i intencji. Słowa modlitwy — powtarzane w rytmie różańca — nie są istotą aktu duchowego, lecz jedynie jego wehikułem. Wypowiadane dźwięki przemijają, ale ich wewnętrzna treść, intencja skierowana ku transcendencji, nabiera żywej mocy. Tak rozumiana dynamika ukazuje, że duch nie jest statyczną strukturą, ale nieustannym ruchem ku temu, co go przekracza.

          Można więc powiedzieć, że natura dynamiczna bytów jest uniwersalną zasadą: od mikroskopijnych drgań cząstek po najgłębsze akty świadomości, od ruchu materii po ruch ducha. To, co istnieje, zawsze pozostaje w drodze — między aktualnością a możliwością, między tym, co skończone, a tym, co nieskończone.

          Przez „naturę dynamiczną” nie chodzi mi o dynamikę procesów w świecie materialnym, lecz o samą istotę istnienia. Natura dynamiczna nie jest substancją trwającą w sobie, jak w klasycznej metafizyce Arystotelesa, lecz sposobem bycia, który aktualizuje się poprzez wolę i akt. Istnieje tylko o tyle, o ile się wydarza, przejawia, urzeczywistnia. W tym sensie jest czymś wcześniejszym niż byt rozumiany substancjalnie – jest pierwotnym polem możliwości, źródłem stawania się, z którego wypływa zarówno natura zmysłowa, jak i duchowa. Te zaś są względem niej wtórne, stanowią jedynie jej historyczne i empiryczne uobecnienia.

          Tego rodzaju ujęcie stawia naturę dynamiczną bliżej myśli procesualnej niż statycznej ontologii. W tradycji zachodniej podobny kierunek wskazywał Heraklit, dla którego to, co istnieje, zawsze jest w ruchu i przemianie; nowocześnie można tu również dostrzec echo Bergsona, który intuicyjnie pojmował rzeczywistość jako nieustanne trwanie, płynny nurt tworzenia się i przechodzenia od możności do aktu. Natura dynamiczna nie tyle trwa, co odsłania się, przekraczając granice czasu i przestrzeni, a jednocześnie stanowiąc ich źródło.

          W przeciwieństwie do substancjalnego rozumienia bytu, które zakłada jego samowystarczalność i zamkniętość, natura dynamiczna jawi się jako otwarta i relacyjna. Nieustannie rodzi byt na nowo, nadając mu kształt poprzez akt woli. To właśnie w tym ruchu, w tym przejściu od możności ku aktowi, objawia się istota samego istnienia: nie jako statyczny fundament, lecz jako żywy proces samoodkrywania się.

          Można więc powiedzieć, że natura dynamiczna ma charakter metafizyczny w tym sensie, że nie jest żadnym bytem pośród bytów, lecz raczej warunkiem możliwości ich pojawiania się. U Arystotelesa kategorię taką pełnił akt czystej aktualności (actus purus), u Heideggera – samo „bycie” (Sein), które zawsze przekracza byt. Natura dynamiczna wpisuje się w ten nurt jako idea, że fundament istnienia nie polega na trwaniu, lecz na nieustannym stawaniu się. Jej głębia objawia się w twórczym napięciu pomiędzy możliwością a jej realizacją, pomiędzy ukryciem a odsłonięciem, pomiędzy nicością a bytem.

          Natura dynamiczna stanowi budulec rzeczywistości zarówno zmysłowej, jak i duchowej. Jej rytmy, przemiany i cykle przenikają nasze doświadczenia, kształtując sposób, w jaki odbieramy świat i samych siebie. To, co materialne i uchwytne — barwy, dźwięki, zapachy — splata się z tym, co niewidzialne i wewnętrzne, tworząc harmonijną całość, w której człowiek odnajduje sens, porządek i zakorzenienie.

          Jest ona zakodowana w samej strukturze bytu: w polu energetycznym i w materii, w ruchu cząstek i w pulsie świadomości. Dla materii, poprzez energię, natura dynamiczna stanowi substancję i zasadę istnienia; dla ducha natomiast objawia się jako żywotna siła, która nadaje mu kierunek, rytm i transcendencję. Ukazuje się więc jako pierwotna moc, jednocześnie spajająca i przekraczająca oba wymiary rzeczywistości, niczym niewidzialne tło, na którym rozgrywa się zarówno życie biologiczne, jak i duchowe.

          W jej dynamice kryje się prawo nieustannej przemiany: to, co powstaje, nieuchronnie podlega rozpadowi, a to, co się rozpada, staje się zalążkiem nowego początku. Człowiek, zanurzony w tym rytmie, uczy się, że każda zmiana jest nie tylko utratą, lecz także otwarciem — przejściem do innej formy istnienia. Natura dynamiczna uczy pokory wobec czasu i przemijania, a zarazem wskazuje, że życie w swej istocie nigdy się nie zatrzymuje, lecz pulsuje nieustannie, niczym oddech kosmosu.

          Można więc postrzegać ją zarówno jako zasadę metafizyczną, jak i praktyczny przewodnik: ukazuje bowiem, że harmonia nie polega na zatrzymaniu ruchu, lecz na zgodzie z jego rytmem. Człowiek, który w sobie samym rozpozna ten wymiar — dostrzeże cykle własnych emocji, myśli, doświadczeń — odkrywa, że jego istnienie nie jest oddzielone od kosmosu, lecz splecione z nim w jedną, większą całość.

          W takim świetle natura dynamiczna jawi się nie tylko jako fundament bytu, lecz także jako żywe zwierciadło duchowego poszukiwania: jest zarazem prawem wszechświata i wewnętrznym kompasem, który prowadzi ku głębszemu poznaniu siebie, świata i tego, co przekracza obie te sfery.

          Ale czy możliwe jest zatrzymanie się wyłącznie na poziomie natury dynamicznej, z pominięciem natury wtórnej, tej związanej z codziennym doświadczeniem, społecznymi formami i ziemską kondycją? Teoretycznie tak — byłoby to życie czystym rytmem istnienia (wieczność), poza wszelkimi strukturami, w stanie nieustannego przepływu. Jednak taka decyzja wymagałaby rezygnacji z samego ziemskiego życia, które z konieczności wyraża się poprzez formę, język, instytucje i relacje.

          Natura wtórna, choć bywa krępująca, jest nieodzowna: to ona pozwala ująć w słowa niewidzialny nurt, budować wspólnotę i nadawać kształt temu, co ulotne. Bez niej człowiek pozostałby w milczeniu kontemplacji, zamknięty w rytmie, który choć prawdziwy, nie mógłby w pełni zaistnieć w świecie. Dlatego pełnia istnienia nie polega na odrzuceniu jednej natury na rzecz drugiej, lecz na ich wzajemnym dopełnianiu. Natura dynamiczna daje życie, natura wtórna nadaje mu kształt.

          Ostatecznie to właśnie napięcie między nimi sprawia, że ludzkie doświadczenie jest tak bogate. W ruchu i formie, w przemianie i trwałości, w nieustannym pulsie i w jego chwilowych zatrzymaniach — objawia się cała złożoność bytu. Człowiek, akceptując ten paradoks, uczy się nie tyle ucieczki od życia, ile głębszej obecności w nim, świadomy, że to, co ziemskie, jest drogą do tego, co nieskończone.

          Ta świadomość stanowi z kolei fundament przejścia — swoistego nowego narodzenia w rzeczywistości, którą zapowiada Apostoł Jan: “I ujrzałem niebo nowe i ziemię nową, bo pierwsze niebo i pierwsza ziemia przeminęły, i morza już nie ma” (Ap 21,1). Obraz ten nie jest jedynie wizją przyszłości, lecz także symbolicznym ukazaniem nadziei, że dynamika przemiany, wpisana w samą naturę bytu, prowadzi ku pełni, której jeszcze nie potrafimy ogarnąć rozumem.

          Nie znamy zasad życia tej nowej egzystencji; pozostaje ona dla nas tajemnicą. Wiemy jednak, że jej istotą będzie głębsze rozpoznanie, pełniejsza świadomość i bliskość z Bogiem — bliskość, która przekracza ograniczenia ziemskiego czasu i materii. To, co dziś odczuwamy jedynie w przebłyskach duchowego doświadczenia, tam stanie się trwałym stanem istnienia.

          Można więc powiedzieć, że natura dynamiczna, którą tu rozważamy, jest nie tylko prawem tego świata, ale także zapowiedzią innego wymiaru życia. Jej rytmy i przemiany uczą nas, że żadna forma nie jest ostateczna, że za każdym końcem kryje się początek, a każda utrata otwiera drogę do odnowy. W ten sposób dynamika stworzenia przygotowuje nas do przyjęcia daru nowego stworzenia — rzeczywistości, w której życie osiągnie swoją pełnię w zjednoczeniu z Bogiem.

          Gdyby zawiesić prawa fizyki, to co można by zobaczyć we wnętrzu najmniejszej cząstki? Mam na myśli cząstki elementarne – kwarki, leptony, bozony. Według Modelu Standardowego są one punktowe i pozbawione struktury wewnętrznej. Nie kryje się w nich nic, co przypomina materię. To, co się tam ujawnia, opisują jedynie matematyczne funkcje falowe i układy oddziaływań. Nauka mówi jasno: nie zobaczymy „rdzenia”, lecz co najwyżej rozmytą chmurę prawdopodobieństwa. W fizyce kwantowej sama obserwacja zmienia obiekt, a uchwytna rzeczywistość wymyka się definicjom. To czysty paradoks – logika, która staje się nierzeczywista.

          A jednak wyobraźnia dopowiada. Gdy zanurzy się wzrok w taką cząstkę, jak w kroplę nieskończonego oceanu, najpierw pojawia się migotanie – nie światło, lecz pulsujące punkty energii, iskry pojawiające się i znikające. Głębiej widać fale – drgania przypominające napięte struny, których rytmu nie uchwyci żaden instrument. Jeszcze dalej wyłaniają się fraktalne (porównaj z budową kalafiora, brokuły, drzewa) wzory – spirale, symetrie, geometryczne formy, odsłaniające kolejne detale w nieskończonym odbiciu. W samym centrum zamiast twardego jądra jawi się «pustka». Nie zimna i martwa, lecz czysta możliwość – przestrzeń, w której może zaistnieć wszystko. To z niej wyłaniają się drgania, światło, znikające cząstki wirtualne.

          Patrząc w najmniejszą cząstkę, odnosi się wrażenie, że ogląda się cały kosmos. Jakby we wnętrzu tego, co najmniejsze, odbijał się wszechświat – w formie czystego potencjału.

          Czy «pustka» jest boskim tworem pełnym treści? Można odnieść takie wrażenie. «Pustka» niesie ze sobą potencjał – energię w stanie utajonym, albo funkcjonał w dynamicznej strukturze (możność, tchnienie boskie). Być może to właśnie ten «eter» (środowisko dla rozchodzenia się fał elektromagnetycznycj), którego poszukiwał Albert Einstein? Pustka nie znaczy próżnia. Cokolwiek to jest – nosi w sobie boski przymiot: wieczność istnienia. Energię można przekształcać, lecz nie unicestwić. Ona jest wieczna, jak wieczna jest struktura dynamiczna – boska moc, tchnienie, możliwość działania. Akt Stwórcy powołał świat do istnienia i od razu wpisał w niego wieczność.

          W Apokalipsie Jana czytamy: „I ujrzałem niebo nowe i ziemię nową, bo pierwsze niebo i pierwsza ziemia przeminęły” (Ap 21,1). Mowa tu de facto o odnowieniu aktu stworzenia. Zmienia się jedynie forma istnienia, sama jego istota pozostaje nienaruszona.

          Ta myśl przynosi ukojenie wobec wizji totalnego kataklizmu. Ostateczna odnowa nie musi być łagodna, lecz prawa przyrody – jak grawitacja – pozostaną w swej niezmiennej istocie. Wniosek: obiecane zmartwychwstanie jest powrotem do rzeczywistości już stworzonej. Człowiek, powołany do życia w ciele, znów otrzyma ludzką powłokę – bo jako byt czysto duchowy nie czułby się w pełni sobą.

          To spojrzenie jest optymistyczne – daje nadzieję, że człowiek powróci do postaci, w której czuje się zakorzeniony. Otrzyma nowe zadania i obowiązki. Świat pełen cierpienia i zła stanie się jedynie bladym wspomnieniem.

          A może jest tak, że ludzkość musi doświadczyć zła, aby w pełni poznać dobro – a w nim samego Boga?

          Jeżeli przed punktem zero nie było nic, jeżeli Świat nie istniał, to nie istniała również przestrzeń ani czas. Nie istniała nawet próżnia, w której dzisiaj nauka dostrzega cząstki wirtualne. Była to absolutna nicość – niemająca ani wymiarów, ani kierunków, niebędąca pustką, w której coś mogłoby się pojawić, lecz całkowitym brakiem możliwości istnienia. Dopiero z chwilą narodzin Wszechświata rozciągnęła się przestrzeń, a wraz z nią popłynął czas, tworząc ramy, w których mogło cokolwiek zaistnieć. Narodziny te nie były więc zwykłym początkiem, lecz aktem ustanowienia samej sceny, na której dopiero później pojawiły się gwiazdy, planety i w końcu my sami.

          Każda próba wyobrażenia sobie tego, co było «przedtem», skazana jest na niepowodzenie, ponieważ słowo «przed» zakłada istnienie czasu, którego jeszcze nie było. Dlatego początek Wszechświata pozostaje dla nas nie tylko zagadką naukową, ale i wyzwaniem dla samego sposobu myślenia. Fizyka próbuje uchwycić ten moment, posługując się pojęciami osobliwości, kwantowych fluktuacji próżni czy wieloświata. Filozofia zaś pyta, czy z nicości mogło powstać coś, czy też samo to «nic» było w istocie czymś ukrytym, niepoznawalnym, nieprzekraczalnym dla naszego rozumu.

          Człowiek staje tu wobec granicy poznania – miejsca, w którym kończy się język i logiczne kategorie, a zaczyna cisza, w której zaledwie przeczuwamy odpowiedź. Być może nigdy nie dowiemy się, jak powstało wszystko, co istnieje, ale sama świadomość tej tajemnicy jest już częścią naszego doświadczenia: uczy nas pokory wobec nieskończoności i zachwytu wobec faktu, że w ogóle jest coś, a nie nic.

          W tym wszystkim mowa o Stwórcy wydaje się nieuzasadniona. A jednak Przyczyna Sprawcza istniała od zawsze. Był to Absolut – byt posiadający możność działania i, co najważniejsze, wolę. Słowa te mogą brzmieć jak paradoks, lecz Świat powstał i stał się faktem: namacalnym w doświadczeniu, uchwytnym w rozumie, choć niepojętym w swej istocie.

          Na początku jednak nie było nikogo, kto mógłby to ogarnąć rozumem. Wszechświat rozwijał się w milczeniu, pozbawiony świadka, który nadałby sens jego istnieniu. Dopiero z czasem, gdy pojawiło się życie, a wraz z nim świadomość, pojawiło się również pytanie: «dlaczego coś istnieje, zamiast nie istnieć?» To pytanie stało się jednym z najgłębszych doświadczeń człowieka – doświadczeniem, które łączy nas z początkiem wszystkiego i sprawia, że choć jesteśmy cząstką kosmicznego pyłu, potrafimy pytać o nieskończoność.

          Być może właśnie w tym pytaniu – w nieugaszonej tęsknocie za zrozumieniem – ukryty jest najprawdziwszy ślad Absolutu. Bo skoro Wszechświat jest faktem, to i my, zrodzeni w nim, jesteśmy powołani do tego, by go rozumieć, choćby fragmentarycznie. A każde nasze «dlaczego» staje się nie tylko aktem poznania, lecz także modlitwą rozumu, który poszukuje swego źródła.”

          Jeżeli człowiek jest jedynym świadkiem kosmosu, to właśnie na jego barkach spoczywa odpowiedzialność za pytanie o sens istnienia. Gwiazdy świeciłyby równie jasno, galaktyki zderzałyby się w odległych przestrzeniach, a prawa fizyki działałyby z tą samą precyzją – lecz bez świadomości nikt nie mógłby się nad tym zadziwić. To człowiek wniósł w bezkres materii zdolność do refleksji, a wraz z nią pewien rodzaj duchowej obecności, której sam Wszechświat zdaje się potrzebować, aby być naprawdę zrozumiany.

          Można więc powiedzieć, że świadomość stała się lustrem, w którym kosmos po raz pierwszy mógł się przejrzeć. Lecz lustro to nie jest obojętne: w pytaniach, które stawiamy, i w odpowiedziach, których poszukujemy, tkwi pragnienie dotarcia do czegoś więcej niż tylko opisu praw natury. Człowiek, pytając o początek, pyta w istocie o swoje własne źródło.

          I tu pojawia się pojęcie Absolutu – nie jako dodatkowej hipotezy, którą można zastąpić inną, lecz jako konieczność myśli, która próbuje zrozumieć, dlaczego istnieje coś, a nie nic. Nauka opisuje mechanizmy, filozofia stawia pytania o granice, ale dopiero wiara, rozumiana szeroko jako otwarcie na tajemnicę, daje przestrzeń na odpowiedź, której rozum nie potrafi udzielić do końca.

          W tej perspektywie Bóg nie jawi się jako konkurent nauki, lecz jako fundament, bez którego pytanie o początek w ogóle nie miałoby sensu. To On jest Tym, który «był», zanim zaistniało cokolwiek, i Tym, który wciąż podtrzymuje istnienie w każdym momencie. A człowiek, choć zagubiony w ogromie kosmosu, jest zarazem uprzywilejowanym uczestnikiem tej tajemnicy: zdolnym nie tylko do poznania, lecz także do zachwytu, wdzięczności i wiary.

          Może właśnie w tym kryje się największy paradoks – że w oceanie miliardów galaktyk świadomość jednego człowieka ma wartość większą niż cała martwa materia, bo w niej objawia się to, co niewidzialne: pragnienie prawdy i tęsknota za wiecznością.

          Aby dalej podejmować myśl, może trzeba zmienić sposób spostrzegania i rozumowania. Świat, który odczuwany jest zmysłowo, de facto w swej naturze jest dynamiczny. On się dzieje, płynie, a nasze spostrzeganie stanowi jedynie wtórną iluzję stawania się. To, co nazywamy rzeczywistością, jest w gruncie rzeczy tylko obrazem uchwyconym przez nasze zmysły i utrwalonym przez pamięć, podczas gdy sam proces istnienia nie zatrzymuje się ani na chwilę.

          Widzimy zatem nie samą rzeczywistość, lecz jej odbicie – niczym cienie na ścianie platońskiej jaskini. Utożsamiamy obraz ze światem, choć w istocie mamy dostęp jedynie do jego fragmentu, ułamka wiecznego ruchu. A jednak to złudzenie pozwala nam żyć, pozwala nam budować poczucie ciągłości i sensu.

          Może właśnie w tym paradoksie kryje się tajemnica: świat nie jest martwą konstrukcją złożoną z rzeczy, lecz żywym procesem, którego częścią jesteśmy również my sami. Heraklit miał rację, mówiąc, że niepodobna wejść dwa razy do tej samej rzeki – bo zarówno rzeka, jak i człowiek, który do niej wchodzi, są już inni. Wszystko dzieje się w ciągłym przepływie, a my, próbując uchwycić ten ruch, tworzymy kategorie, definicje, pojęcia.

          Ale te pojęcia nie sięgają istoty bytu. Aby naprawdę zobaczyć świat, trzeba nauczyć się patrzeć nie oczami, które zatrzymują obraz, lecz sercem i umysłem otwartym na proces. Wtedy dostrzegamy, że rzeczywistość jest bardziej podobna do melodii niż do rzeźby – istnieje tylko wtedy, gdy się rozbrzmiewa, w nieustannym trwaniu, które przekracza każdą chwilę.

          I być może właśnie w tej dynamicznej naturze wszechświata ukrywa się ślad Absolutu. To On jest źródłem strumienia, tym, co sprawia, że wydarzenie stawania się nigdy nie gaśnie. Jeśli więc świat jawi się nam jako płynna iluzja, to być może jest to iluzja konieczna – znak, że prawdziwa Rzeczywistość, trwała i niezmienna, znajduje się poza tym, co zmysłowe. A nasze życie, z całym jego przemijaniem, jest zaproszeniem, by spojrzeć głębiej, poza powierzchnię rzeczy, ku Temu, który sprawia, że w ogóle «jest».

         Fenomen istnienia można ująć w modlitwie:

Panie,

który byłeś, gdy nie istniało nic – ani czas, ani przestrzeń, ani próżnia,

Ty, który z nicości uczyniłeś scenę dla wszystkiego, co powstało.

Pomóż mi przyjąć tajemnicę początku,

który wymyka się słowom i pojęciom,

a jednak stał się rzeczywistością, w której żyję.

Dziękuję, że moja świadomość może pytać:

„Dlaczego coś istnieje, zamiast nie istnieć?”

Niech to pytanie będzie dla mnie modlitwą,

a każdy akt poznania – aktem uwielbienia Twojej mądrości.

Naucz mnie patrzeć na świat sercem i umysłem otwartym,

aby dostrzegać w jego przepływie Twoją obecność,

której nic zmysłowego nie może w pełni uchwycić.

Niech moje życie stanie się lustrem dla Twojej wiecznej obecności,

świadkiem piękna, które objawia się w ruchu gwiazd i w ciszy mojego serca.

Niech każdy mój oddech przypomina, że istnieję dzięki Tobie,

i że w tej nieskończonej tajemnicy odnajduję sens i zachwyt.

Panie, który jesteś źródłem bytu,

spraw, aby moje pytania i tęsknota prowadziły mnie ku Tobie,

a moja wdzięczność niech nigdy nie zgaśnie,

bo w Tobie jest wszystko, co kiedykolwiek istnieje i będzie istnieć.

Amen.

          Czas od zawsze towarzyszy człowiekowi, a jednocześnie pozostaje niepojętą tajemnicą. Doświadczamy go w codziennym rytmie dnia i nocy, w ulotności chwil, w starzeniu się ciała i narodzinach nowych pokoleń. Każdy z nas wie, czym jest czas, dopóki nie zostanie o to zapytany. Wówczas wymyka się definicjom, pozostawiając jedynie poczucie, że przenika całe nasze życie, a zarazem nie daje się uchwycić.

          Filozofowie od wieków starali się zmierzyć z tą nieuchwytnością. Arystoteles nazywał czas „liczbą ruchu w odniesieniu do przed i po”, traktując go jako sposób porządkowania następujących po sobie zdarzeń. Święty Augustyn zauważył paradoks: przeszłość już nie istnieje, przyszłość jeszcze nie nadeszła, a teraźniejszość nieustannie wymyka się świadomości. Może więc czas nie istnieje sam w sobie, lecz powstaje w naszym umyśle, jako narzędzie porządkowania przeżyć.

          Refleksja nad czasem przeniosła się z filozofii do nauki. Newton widział czas jako absolutny strumień, niezależny od wszystkiego, co się dzieje – scenę, na której rozgrywa się świat. Einstein odarł nas z tego złudzenia, pokazując w teorii względności, że czas splata się z przestrzenią i może płynąć różnie dla różnych obserwatorów. To, co wydawało się najbardziej stabilnym fundamentem rzeczywistości, okazało się względne. Fizyka kwantowa idzie jeszcze dalej: czas być może nie jest elementem pierwotnym, lecz wtórnym efektem relacji między zjawiskami.

          Mimo tych naukowych i filozoficznych teorii człowiek doświadcza czasu jako niepodważalnej realności. W jego rytmie mierzymy życie, zapisujemy wspomnienia, budujemy nadzieje. Czas jest nicią spajającą naszą tożsamość: bez niego nie moglibyśmy pamiętać ani planować, a życie traciłoby sens. Myśl o świecie „bez czasu” jest niemal nie do przyjęcia – rzeczywistość pozbawiona „wczoraj” i „jutra” pozbawiona byłaby historii, ciągu i celu. Być może właśnie dlatego czas, choć nieuchwytny, wydaje się najpewniejszym z doświadczeń.

          Fenomen czasu jest więc podwójny. Budzi wątpliwości co do swego istnienia, a jednocześnie warunkuje życie i świadomość. Wymyka się definicjom, a jednocześnie nie pozwala o sobie zapomnieć. Tajemnica i codzienność przenikają się w nim, czyniąc go zarówno w nas, jak i poza nami, nadając światu porządek, a zarazem pozostając największą zagadką ludzkiego doświadczenia.

          Nauka wskazuje, że czas można mierzyć od momentu powstania Wszechświata, kiedy zaczął podlegać prawom przyrody i przemianom. W tym sensie jest miarą ruchu i kolejności zdarzeń w świecie materialnym. Teologia zaś pokazuje, że w przestrzeni nadprzyrodzonej czas przestaje istnieć; Bóg i rzeczywistość wieczna nie podlegają jego ograniczeniom. To rodzi odwieczne pytanie: jak pojąć wieczność wobec czasu ziemskiego życia? Jak czas oczyszczenia, pokuty czy zadośćuczynienia odnosi się do rzeczywistości poza jego granicami?

          Zderzenie tych dwóch perspektyw ujawnia głęboką tajemnicę czasu. Z jednej strony mierzymy go zegarem i ruchem planet, z drugiej – staje się przestrzenią refleksji nad wiecznością, moralnością i sensem duchowym. W świecie duchowym czas przybiera wymiar jakościowy, a nie ilościowy – liczą się nie chwile same w sobie, lecz ich znaczenie.

          Można wówczas rozważać, że dusza po śmierci pozostaje w pewnej „przestrzeni realnej”, zawieszonej między ziemskim czasem a wiecznością, by móc przejść proces oczyszczenia i uporządkować to, czego nie zdążyła wypełnić za życia. W tym kontekście czas staje się narzędziem duchowego dojrzewania – mostem między przemijaniem a wiecznością, doświadczeniem człowieka a porządkiem boskim.

          Może sugestia Einsteina, że miara czasu zależy od układu odniesienia, jest w pewnym sensie pozorna. Matematycznie teoria względności jest bez zarzutu – precyzyjnie opisuje, jak czas rozciąga się lub kurczy w zależności od prędkości czy grawitacji. Jednak egzystencjalnie czas płynie dla nas rytmicznie i nieprzerwanie. Matematyczna poprawność nie zawsze pokrywa się z doświadczeniem życia, a prawdziwa natura czasu wciąż wymyka się zarówno zegarom, jak i wzorom fizyki.

          Czas pozostaje zatem fenomenem niezwykłym: nieuchwytnym, a zarazem fundamentalnym; tajemnicą, która daje sens codzienności, i codziennością, która jest największą z tajemnic.

          Moje poszukiwania doprowadziły mnie do wniosku, że sam fenomen życia jest zjawiskiem podlegającym prawom podobnym do ogólnie znanych praw przyrody  fizycznych i chemicznych. Podziw nad tym skomplikowanym procesem rodzi się z towarzyszącą niektórym stworzeniom świadomością istnienia.

          Takie podejście uwalnia mnie od zniesmaczenia związanego z nieustannym zanikiem życia, obumieraniem komórek czy wzajemnym pożeraniem się organizmów. Każda istota żywa ma swój czas i spełnia określoną rolę. Na przykład, nie ma powodu, by żałować męskich plemników, które żyją zaledwie kilka dni.

          Owszem, bardziej rozwinięte organizmy, takie jak np owady, posiadają instynkt samozachowawczy i unikają zagrożenia, lecz nie mają świadomości własnego istnienia. Im wyżej dany organizm znajduje się w rozwoju ewolucyjnym, tym większą wykazuje orientację i przejawy zwierzęcej świadomości. Zwierzęta takie jak psy, koty, konie, słonie, delfiny i wiele innych wykazują rozwinięte odruchy, które człowiek interpretuje jako czułość czy emocjonalne przywiązanie.

           Oskarżanie Stwórcę, że nie zabezpieczył skutecznie życia swoich stworzeniom jst nieuprawnione.

            Człowiek, będący najwyżej rozwiniętym organizmem na Ziemi, osiągnął poziom świadomości, który pozwala mu nie tylko postrzegać świat, lecz także zastanawiać się nad samym sobą i sensem istnienia. Ta zdolność do autorefleksji, do zadawania pytań o cel życia, o dobro i zło, odróżnia go od innych istot. Dzięki niej człowiek potrafi tworzyć kulturę, sztukę, naukę — wszystko to, co wykracza poza biologiczną konieczność przetrwania.

          Jednocześnie właśnie ta świadomość czyni go istotą tragiczną. Z jednej strony rozumie on, że życie jest ulotne i podporządkowane prawom przyrody, z drugiej zaś – buntuje się przeciwko temu porządkowi, pragnąc nieśmiertelności i sensu wykraczającego poza materię. W tym napięciu między wiedzą a pragnieniem rodzi się duchowość, religia, filozofia i sztuka — ludzkie próby oswojenia nieuchronności przemijania.

          Można więc powiedzieć, że człowiek jest częścią natury, ale też jej świadkiem i komentatorem. Żyje w świecie fizycznym, a jednocześnie nosi w sobie świat myśli, idei i uczuć. Ta dwoistość sprawia, że jest zarówno uczestnikiem, jak i obserwatorem wielkiego procesu życia.

          Życie z samoswiadomościa istnienia jest darem, i należy pod tym kątem rozważać swoją obecność w świecie. Z tym wiąże się radość z każdej chwili istnienia, bo każda chwila jest darem. Niektórzy odczuwają różne cierpienia i niedogonności życiowe, ale na to trzeba spojrzeć z punktu danej człowiekowi obietnicy zbawienia. “Finis coronat opus” – Koniec wieńczy dzieło (Heroides, „Listy bohaterek”, (Publiusz Owidiusz Naso, 43 przed Chr – 17). Trudy hartują człowieka. Człowiek cierpiący zna lepiej życie.  Ostateczny rezultat, sposób zakończenia życia, przesądza o jego wartości. Nie można osądzić życia, dopóki się ono nie skończy. Dopiero koniec, śmierć, zamknięcie drogi, pozwala ocenić, jak człowiek żył.  Czyny i intencje człowieka są w pełni oceniane dopiero po zakończeniu jego życia. Stąd przysłowie: jak sobie pościelesz , tak się wyśpisz.

          Człowiek — istota rozumna — powinien nieustannie zgłębiać sens swojego istnienia. Świadomość własnych czynów i ich konsekwencji stanowi prawdziwą miarę jego intelektu oraz duchowej dojrzałości.

          Ten, kto ogranicza się jedynie do biernego konsumowania tego, co przynosi mu los, zniża się do poziomu niegodnego miana «Homo sapiens». Bycie człowiekiem rozumnym wymaga czegoś więcej niż tylko zaspokajania potrzeb — wymaga refleksji, samopoznania i świadomego udziału w procesie życia.

          Dopiero wtedy człowiek staje się twórcą, a nie tylko uczestnikiem świata. W akcie poznania i odpowiedzialności za własne decyzje wypełnia się jego prawdziwe człowieczeństwo.

          Życie to jedno z najbardziej fascynujących pojęć, ponieważ można je rozpatrywać na wielu poziomach: biologicznym, filozoficznym, duchowym i psychologicznym. Biologicznie ujmując, życie to stan, w którym organizmy mogą rosnąć, rozwijać się, przyjmować energię oraz substancje odżywcze, reagować na bodźce, rozmnażać się i ewoluować, a także utrzymywać homeostazę – delikatną równowagę wewnętrzną, dzięki której przetrwanie staje się możliwe. Życie jawi się jako fenomen, który zdaje się przeciwstawiać prawom entropii – nieubłaganej tendencji wszechświata do wzrostu chaosu. W świecie, w którym wszystko dąży do rozproszenia i rozpadu, życie pozostaje oazą porządku (entropia maleje), zdolną do samopodtrzymywania i regeneracji. Do tej pory nikomu się nie udało ożywić materię, bo kto ma zdolność przeciwstawić się wzrostu entropii?

          Jednak życie nie ogranicza się wyłącznie do biologii. To również proces świadomości, dar duchowy i doświadczenie egzystencjalne. W jego ramach materia, energia i świadomość współistnieją, tworząc złożoną sieć zależności, dzięki której powstaje nasz świat. Każde doświadczenie, każda chwila istnienia, jawi się jako niepowtarzalny fragment tego wielkiego, niepojętego procesu.

          A co z sensem życia? To pytanie od wieków fascynuje zarówno myślicieli, jak i zwykłych ludzi. Czy jest to tajemnica, której rozwiązanie pozostaje poza zasięgiem ludzkiego poznania? Czy może jedynie kaprys Stwórcy, ukryty w tkance wszechświata, pozwalający nam doświadczać, poszukiwać i pytać, nie dając nam pełnej odpowiedzi? W tej niepewności tkwi jednak niezwykłe piękno życia – w jego ulotności, w zagadkowości każdego momentu i w nieustannej zdolności do zadziwiania nas samych i otaczającego świata.

          Dla mnie brak życia w innych zakątkach Wszechświata, poza Ziemią, jest dowodem na wyjątkowość Bożej koncepcji. To jakby Wszechświat sam w sobie był sceną, na której życie pojawia się jedynie tam, gdzie miało rozbłysnąć w pełnej harmonii i doskonałości. Każda istota żywa, każdy oddech, każdy moment istnienia – wszystko to staje się wtedy cennym, niemal świętym doświadczeniem, wyjątkowym w skali całego kosmosu.

          Wyjaśnienie natury energii jest równie trudne jak pytanie o naturę Boga. Energia przejawia się w wielu postaciach – mechanicznej, cieplnej, chemicznej, elektrycznej czy jądrowej – jednak taki opis nie odsłania jej istoty, a jedynie ukazuje sposoby, w jakie objawia się w świecie. Można wyróżnić energię aktualną, wyrażoną w działaniu, oraz potencjalną – uśpioną, oczekującą urzeczywistnienia. Sama jednak natura energii pozostaje zagadką, niedostępną prostemu opisowi.

          Z perspektywy kosmologii pytanie o energię nabiera jeszcze głębszego znaczenia. Według współczesnej nauki Wszechświat powstał w wyniku Wielkiego Wybuchu, kiedy niewyobrażalna ilość energii skupiła się w jednym punkcie, a następnie część przekształciła się w materię. Ponad trzynaście miliardów lat później ślady tej pierwotnej energii trwają w postaci mikrofalowego promieniowania tła, rejestrowanego przez teleskopy. Co więcej, współczesna fizyka odkrywa istnienie tajemniczej „ciemnej energii”, odpowiedzialnej za przyspieszone rozszerzanie się wszechświata. Stanowi ona około siedemdziesięciu procent całkowitej zawartości kosmosu, a mimo to jej istota pozostaje nieznana. W tym ujęciu energia staje się nie tylko narzędziem opisu, lecz także samą zagadką, której rozwiązanie mogłoby odsłonić sens i strukturę całego bytu.

          W perspektywie teologicznej energia bywa pojmowana jako przejaw boskiej mocy – „tchnienia” Stwórcy obecnego w świecie. W tradycjach mistycznych i filozoficznych od wieków mówi się o sile życia, o „iskrze boskości”, która podtrzymuje istnienie wszystkiego, co jest. W chrześcijaństwie Bóg określany jest mianem *Actus purus* – czystego Aktu, czystej energii istnienia, z której wszystko bierze początek. W filozofii Wschodu natomiast pojawia się pojęcie *prany* lub *chi* – wszechobecnej energii, której przepływ wyznacza rytm życia i harmonię wszechświata. Choć język nauki i język religii różnią się zasadniczo, oba wskazują na tę samą tajemniczą rzeczywistość, bez której świat nie mógłby istnieć i rozwijać się.

          Pytanie o energię prowadzi zatem na granicę między nauką a metafizyką. Nauka opisuje, jak energia działa i w jaki sposób się przekształca, natomiast filozofia i teologia poszukują odpowiedzi na pytanie, czym ona jest i dlaczego w ogóle istnieje. Być może jej istota nigdy nie zostanie w pełni poznana, jednak samo dążenie do zrozumienia czyni człowieka uczestnikiem wielkiego poszukiwania sensu – poszukiwania, które łączy fizyków, filozofów i mistyków we wspólnej drodze poznania.

          Opis świata wydaje się prosty, gdy człowiek posługuje się pojęciami i modelami pozwalającymi porządkować zjawiska. Jednak jego istota pozostaje nieuchwytna, a cała tajemnica bytu ukrywa się przed ludzkim rozumem. Abstrakcyjne myślenie nie nadąża za rzeczywistością, która wciąż wymyka się poznaniu. Nie jest to zaskakujące – świat nie jest bowiem jedynie układem mechanicznych zależności, lecz fenomenem stwórczym, za którym kryje się nieuchwytna moc. Wobec tej mocy człowiek staje w zadumie – jako badacz, filozof i człowiek wiary.

          Energia jawi się jako boskie „tchnienie”, jednocześnie nieuchwytne i mierzalne. Z jednej strony pozostaje niewidzialna, z drugiej – podlega ścisłym regułom matematycznym. Jest abstrakcyjna, a zarazem konkretna; stanowi niezwykły mechanizm twórczy, narzędzie działania i samą esencję dynamizmu. Może być fundamentem materii i istnieć we wszystkich stanach skupienia. Choć niewidzialna, potrafi przybierać formy wizualne, budząc podziw i świadcząc o wielkości oraz niezwykłości Stwórcy.

          Energia wywodzi się z najdrobniejszych zakamarków przestrzeni. Posiada moc niewyobrażalną, a jednocześnie przenika wszystko, stanowiąc tło całego kosmosu. Potrafi ujawniać się w postaci wirtualnej, choćby na ułamek chwili, zawieszając w tym krótkim momencie prawo zachowania energii.

          Kto dostrzega te zjawiska, nie może uwolnić się od ich uroku ani od poczucia piękna aktu stwórczego.

          W debacie publicznej funkcjonują pojęcia, które nie mają wizualnego odpowiednika, a mimo to objawiają swoją skuteczność w świecie. Są niewidzialne, lecz realne w działaniu – ich obecność można dostrzec poprzez skutki, jakie wywołują. Tego rodzaju pojęcia można określić mianem «funkcjonałów» – bytów po jęciowych, które przejawiają się poprzez swoje działanie, a nie poprzez formę. Do takich funkcjonałów należą, obok energii, także miłość i dobroć – «siły» zdolne przemieniać rzeczywistość, kształtować ludzkie postawy i tworzyć porządek świata. Podobnie jak energia, stanowią one niewidzialny, lecz fundamentalny wymiar istnienia, bez którego żadne życie, wspólnota ani cywilizacja nie mogłyby trwać.

          Współczesny człowiek osiągnął poziom intelektualny, który pozwala mu zrozumieć, że świat to nie tylko materia i prawa przyrody. Istota rzeczywistości tkwi w relacjach pomiędzy wciąż niepojętą transcendencją a prozą codziennego życia. Dotychczasowe wartości moralne współistnieją z wartościami duchowymi, tworząc nowy wymiar odpowiedzialności za sens istnienia oraz kierunek rozwoju ludzkości. Powszechnie aprobowana konsumpcja jest jedynie wycinkiem ludzkiej egzystencji. Znacznie ważniejsze są odczucia, przeżycia duchowe i wszystkie imponderabilia, które nadają życiu głębię i sens. Miłość nie ogranicza się jedynie do relacji między ludźmi – obejmuje wszystko, co jest dziełem Stwórcy.

          Być może postawa Michała Szpaka, polskiego artysty często określanego mianem ekscentryka, wcale nie jest tak kontrowersyjna, jak się wydaje. Jego poglądy panseksualne mogą być próbą wyrażenia przekonania, że wszystko, co stworzone przez Boga, zasługuje na miłość i szacunek.

          Miłość to nie tylko uczucie – to jedna z postaci energii, która przenika wszechświat, kształtuje jego formę i nadaje mu sens.

          Pragnę podzielić się osobistą refleksją. Zdobyta przeze mnie wiedza na temat całego entourage’u biblijnego nie zachwiała mojej akceptacji istnienia Boga – Stwórcy Wszechświata. Celowo nie używam tutaj słowa „wiara”, ponieważ przekonanie o istnieniu Przyczyny Sprawczej, którą nazywamy Bogiem, jest głęboko zakorzenione w moim sercu i umyśle. Wiedza, którą zdobyłem, nie odebrała mi tej pewności – przeciwnie, dała mi głębsze zrozumienie, w jaki sposób kształtowała się religia chrześcijańska.

          Największym zaskoczeniem było dla mnie odkrycie, że prawda obiektywna – faktograficzna i historyczna – różni się od tej, której uczono mnie zarówno na katechezie parafialnej, jak i na studiach teologicznych. Zadaję sobie pytanie: dlaczego twórcy religijnych narracji tak nisko oceniali zdolności poznawcze ludzkości? Dlaczego zamiast mówić otwarcie i wprost, posługiwali się metaforami, uproszczeniami i środkami mnemotechnicznymi, które z biegiem czasu zaczęto traktować dosłownie – jakby były literalną prawdą?

          Być może wynikało to z pragnienia, by przekaz uczynić bardziej przystępnym dla prostych ludzi tamtej epoki. A może była to świadoma strategia budowania autorytetu i umacniania struktur władzy. Tak czy inaczej – im więcej odkrywam, tym mocniej utwierdzam się w przekonaniu, że kluczowe jest rozróżnienie pomiędzy Bogiem jako transcendentną Przyczyną a instytucjonalną religią. To pierwsze pozostaje we mnie nienaruszone, drugie zaś poddaję refleksji i krytycznemu oglądowi.

          Do moich ugruntowanych przekonań dodaję jeszcze jedno: Objawienie Boga dokonuje się w sercu i sumieniu każdego człowieka, które jest Jego najtajniejszym sanktuarium – prawdziwym Kościołem. Każdy doświadcza Jego obecności inaczej, dlatego wszelkie opisy Jego natury mogą być dla jednych trafne, a dla innych nieprzekonujące. Kult, jako wspólnotowe czczenie Boga, powinien opierać się na wolnym i autentycznym przeżyciu, a nie na nakazach instytucji, które w naszych czasach utraciły część swojego autorytetu.

          Osobiście ubolewam nad tym faktem, ponieważ wciąż zachowuję w sercu młodzieńczą fascynację tajemnicą wiary. Mam jednak nadzieję, że kiedyś doczekam się aggiornamento instytucji religijnej – odnowy na miarę współczesnych oczekiwań i duchowych potrzeb człowieka.