Księga Kapłańska zawiera przepisy dotyczący kultu w świątyni, przepisy liturgiczne napisana jest przez hagiografów kapłańskich. Opiera się na bardzo starych tradycjach izraelskich, sięgających czasów Mojżesza oraz z wiedzy zapożyczonej od innych kultur. Zredagowana została w VI w. przed Chr. 

           W Księdze Kapłańskiej podane są liczne prawa obyczajowe, kultowe, ofiary, zadośćuczynienia.

          Na uwagę zasługują niektóre przepisy:  “Jeżeli z mężczyzny wypłynie nasienie, to wykąpie całe ciało w wodzie i będzie nieczysty aż do wieczora. Każde ubranie, każda skóra, na którą wyleje się nasienie, będzie wymyta wodą i nieczysta aż do wieczora. Jeżeli mężczyzna obcuje z kobietą wylewając nasienie, to oboje wykąpią się w wodzie i będą nieczyści aż do wieczora” (Kpł 15,16–18). Mowa jest tu o masturbacji i  stosunkach przerywanych. Przekaz ich jest w bardzo spokojnym tonie, jest zwyczajny, bez egzaltacji o czynach zabronionych. Seksualność jako czyny grzeszne, zabronione zostały wprowadzone  przez instytucję świątynną z różnych powodów. Podane zjawiska są integralnie związane z życiem i są naturalne. Dopiero ich zdeformowana (dewiacyjna) forma może budzić zastrzeżenia. To spostrzeżenie dotyczy wszystkiego co niesie znamiona przesady. 

         Werset “Nie będziesz obcował z mężczyzną, tak jak się obcuje z kobietą. To jest obrzydliwość!” (Kpł 18,22). Mowa jest o stosunkach homoseksualnych.  Problem w tym, że orientacja seksualna jest człowiekowi zadana, i chcąc spełnić biblijny zakaz trzeba by było wystąpić przeciw własnej naturze. Jak zatem pogodzić to, co jest dane od Boga (wszystko co Bóg stworzył jest dobre) z zapisanym zakazem. Do mnie przemawia teza, że przytoczone zakazy są dziełem ludzkim, a nie boskim. Zatem omawiany zakaz nie może pochodzić od Boga.

          “Nie będziesz obcował cieleśnie z żadnym zwierzęciem; przez to stałbyś się nieczystym. Także i kobieta nie będzie stawać przed zwierzęciem, aby się z nim złączyć. To jest sromota! ” (Wj 19,23). Ten zakaz wpisuje się w nadużycie normalności, o której wcześniej pisze. Spodziewam się zarzutu, co uważam za normalność?  Pozostawię to pod rozwagę czytelników. Z jednej strony jest pytaniem retorycznym, a z drugiej strony służy do bardzo ciekawych rozważań.

         Na wagę zasługuje werset, który powtórzy później Jezus: “…będziesz miłował bliźniego jak siebie samego” (Wj 19,18). To przykazanie jest bardzo pomocne przy rozważaniach moralnych, o których dziś piszę.

          W Księdze jest wiele przepisów, które dzisiaj nie mają żadnego uzasadnienia:  “Nie będziecie jeść niczego z krwią” (Kpł 19, 26); “Nie będziecie obcinać w kółko włosów na głowie. Nie będziesz golił włosów po bokach brody.” (Kpł 19, 27); “Nie będziecie się tatuować.” (Kpł 19,28).

          “Nie będziecie się zwracać do wywołujących duchy ani do wróżbitów. Nie będziecie zasięgać ich rady” (Kpł 19,31). Wywoływanie przez wieszczkę ducha Samuela na rozkaz Saula (1 Sm 28,11–14) trzeba, wobec tego, uznać za czyn zabroniony.

         Dekalog jest zapisem prawa w pigułce. Jak można go odczytywać z dzisiejszej perspektywy?

“Nie będziesz miał cudzych bogów obok Mnie!” (Wj 20,3). Dla wyznawców religii monoteistycznej jest prawem bezspornym.

“Nie będziesz wzywał imienia Pana, Boga twego, do czczych rzeczy, ” (Wj 20,7). Ze względu na szacunek do Boga prawo jest zasadne.

“Pamiętaj o dniu szabatu, aby go uświęcić” (Wj 20, ). Prawo złagodzone przez Jezusa: “To szabat został ustanowiony dla człowieka, a nie człowiek dla szabatu”  (Mk 2,27); “Tak więc wolno jest w szabat dobrze czynić” (Mt 12,12).

“Czcij ojca twego i matkę twoją” (Wj,20,12). Sami Żydzi manipulowali tym prawem, co jest niechlubną kartą w ich historii.

“Nie będziesz zabijał” (Wj 20,13). Prawo wymagające uszczegółowienia. Jest różnie traktowane (przez wegetarianizm i jego odmiany).

“Nie będziesz cudzołożył” (Wj 20, 14). Prawo wymagające uszczegółowienia, kontrowersyjne, niejednokrotnie  nadużywane w interpretacji.

“Nie będziesz kradł” (Wj 20,15). Zawiera się w szerokim paśmie uczynków grzesznych, licząc od zera w przypadkach wyższej konieczności, np. głodu do ciężkich przewinień (jak np. okradanie państwa w ramach przyzwoleń prawnych).

“Nie będziesz mówił przeciw bliźniemu twemu kłamstwa jako świadek” (Wj 20 16). Pozornie prawo letnie, ale przy głębszej analizie jest bardzo aktualne.

“Nie będziesz pożądał domu bliźniego twego” (Wj 20 17). Prawo wymagające uszczegółowienia.

         Dekalog jest zwiastunem praw jakie zostały opisane w tej i innych księgach, w liczbie 613 (365 negatywnych i 248 pozytywnych). Niektóre się zdezaktualizowały, co świadczy, że moralność jest związana w czasem i kulturą narodów. Prawa «niezmienne» są zapisane w sumieniu każdego człowieka.

        “I znowu rzekł: «Nie będziesz mógł oglądać mojego oblicza, gdyż żaden człowiek nie może oglądać mojego oblicza i pozostać przy życiu».” (Wj 33,20). Hagiograf przedstawia oblicze Boga, które za życia człowieka nie jest dostępne jego zmysłom. To w pewnym stopniu tłumaczy obiektywnej niemożliwości spotkania z Bogiem tête à tete (twarzą w twarz)). Barierą jest w natura Boga. Człowiek ma naturę podobną, ale za życia jest ona jakby zawieszona. Perykopa “A Pan rozmawiał z Mojżeszem twarzą w twarz, jak się rozmawia z przyjacielem.” (Rdz 35,11) świadczy o duchowym (mistycznym) odczycie słów Boga.

         W scenie bitwy z Amalekitami pisze: “Jak długo Mojżesz trzymał ręce podniesione do góry, Izrael miał przewagę. Gdy zaś ręce opuszczał, miał przewagę Amalekita.” (Wj 17,11). Podniesione ręce obrazuje skuteczność modlitwy.

          Temat modlitwy wymaga obszernego opracowania. Za nią kryje się wielka głębia relacji z Bogiem. Nie każdy to pojmuje, ale modlitwa jest rozmową z Bogiem. Człowiek używa słowa lub myśli, a Bóg odpowiada przekazem myśli, które można odczytać w rozumie. Kluczem rozpoznania jest jej ocena moralna. Każda dobra myśl od Boga pochodzi. Sam człowiek, z racji braku swojej doskonałości generuje myśli skażone swym ego (jaźnią). Należy wybrać z natłoku myśli te, które mają znamiona prawdy i dobra. Te dobre z pewnością od Boga pochodzą. Człowiek ma w sobie dar oceny moralnej, rozpoznania dobra i zła.  Tą cnotą powinien się kierować. Jak rozpoznaje niewłaściwie, to ulega znaczy, że uległ złudzeniu.

          “Następnie Jetro, teść Mojżesza, złożył Bogu całopalenia i ofiary biesiadne. Aaron i wszyscy starsi z Izraela przyszli i brali udział z teściem Mojżesza w uczcie przed Bogiem.” (Wj 18, 12).  Biblia wielokrotnie wspomina o ofiarach składane Bogu. Czy Bogu są one potrzebne?  Do Boga wszystko należy i On jej właścicielem wszystkiego. Jemu dary nie są potrzebne, ale człowiekowi. Składane ofiary są ludzkim wyrazem uwielbienia Boga. Bóg w swej, nie do końca rozumianej sprawiedliwości, chce dla ludzi jak najlepiej. Dobrze jest zaufać Mu i podać się Jego Woli. W czasie modlitwy zachodzi  przemiana duchowa. Człowiek zbliża się do Boga, niemal Go dotyka, staje się Jego ukochanym dzieckiem, przyjacielem i dziedzicem.

         Hagiograf ujawnia Boży zamysł: “Lecz wy będziecie Mi królestwem kapłanów i ludem świętym.” (Wj 19,6); W Księdze Kapłańskiej pojawia się wielokrotnie wezwanie: Bądźcie więc świętymi, bo ja jestem święty (Kpł 11,44; por. 11,45; 19,2).

         Przez dar rozpoznania dobra i zła, każdy człowiek ma możliwość opracowania  kodeks etyczny. Hagiografowie stanęli przed takim wyzwaniem. Skorzystali z natchnienia, odczytu własnego sumienia i innych opracowań, w tym z opracowań egipskich. Zamysł swój przedstawili w idei Dekalogu. Zasady moralne, które występują w nim, znane były już w Egipcie ok. 2450 r. przed Chr. (Pouczenia Ptahhotepa). Na czarnym granicie, za sprawą kapłanów Ptaha, wykłuto bardzo stary tekst (przechowywany na papirusie od ponad dwóch tysięcy lat) wzywający wszystko, co żyje, łącznie ze wszystkimi bogami Egiptu, do wzniesienia się ku jedynemu bogu Ptah (kamień ten przechowywany jest w British Museum od 1805 r.).

          Mojżesz wychowywał się na dworze faraona i zapewne je poznał. Aby ukoronować prawa i nadać im rangę nadzwyczajności Mojżesz sporządził dwie tablice Świadectwa (tablice kamienne), napisane palcem Bożym (31,18).  Czytaj: napisane pod natchnieniem Bożym. Mojżesz wyciosał dwie tablice kamienne jak pierwsze (34,4; por. Pwt 10,1). Z biegiem czasu tekst ich uległ zmianom, są dwie wersje Dekalogu, między którymi zachodzą wprawdzie nieistotne, ale wyraźne różnice (Synowiec Julius Stanisław OFMConv.,   Prorocy Izraela, wydanie II, wyd. Bratni Zew, Kraków 1997 str. 83).

          Hagiograf wzorował się na ugaryckim poemacie o Kerecie oraz egipskich i mezopotańskich źródłach kultowych. Wszelkie przypisywane Bogu zdania: Kto złorzeczył ojcu albo matce, winien być ukarany śmiercią (21,17), Pan zaniechał zła, jakie zamierzał zesłać na swój lud (32,14), A w dniu mojej kary ukarzę ich za ich grzech (32,34), Ktokolwiek by obcował ze zwierzęciem, winien być ukarany śmiercią (22,18), będę nieprzyjacielem twoich nieprzyjaciół i będę się odnosił wrogo do odnoszących się tak do ciebie (23,22) należy traktować jako ludzki punkt widzenia, a nie sensu stricto wypowiedzi Boga.

          Dekalog dawniej nie miał takiego znaczenia jak dziś. Nie jest kodeksem, ale spisem zagadnień moralnych, do którego człowiek powinien się odnosić. Wiele przepisów starotestamentowych uległo dezaktualizacji: “Nie sądźcie, że przyszedłem znieść Prawo albo Proroków. Nie przyszedłem znieść, ale wypełnić (Mt 5,17). Jezus Chrystus w swoim nauczaniu dokona nowej interpretacji Dekalogu (Mt 5,17–48). Wszystkie przykazania sprowadzi do przykazania miłości.

         Przekaz biblijny w Księdze Wyjścia jest gorzki, ale jest bardzo szczery. Opisuje stan rzeczy takie jakie są. Życie jest poligonem doświadczeń. Większość musi się zmagać z wielkimi trudami, chorobami, niepowodzeniami. Ci którym szczęście sprzyja, nie zawsze są szczęśliwi, muszą chronić swój dobytek, co jest nieraz o wiele trudniejsze niż życie skromne, bez wielkich oczekiwań. Starość pokazuje kruchość ludzkiego ciała. Mechanika towarzysząca życiu pozbawiona jest empatii (upadek losowy jest bolesny).  Bóg wystawia człowieka na wielkie próby. Co chce tym osiągnąć?

          Bóg chce tak oszlifować duszę człowieka, aby mógł go wprowadzić do świata wiecznej szczęśliwości? W Niebie są miejsca dla istot podobnych do Boga (idealnych, świętych), ale czy nie jest to wygórowana i przesadna wizja Stwórcy. Przyszłość eschatologiczna człowieka jest owiana tajemnicą. Nikt nie wie, jak to będzie w przestrzeni nadprzyrodzonej. To co dochodzi do ludzkiej świadomości jest pełne pytań i niedomówień. Bóg gra z człowiekiem nierówną grę. Ale, co może na to powiedzieć człowiek? Ludzkość jest boskim stworzeniem i do Niego należy. Możemy tylko przyjąć Jego zasady i dać się ponieść Jego oczekiwaniom.

           Hagiografowie na fikcji literackiej Księgi Wyjścia nałożyli okrutną rzeczywistą prawdę o życiu człowieka. W Nowym Testamencie znajdzie się opis nadziei, że  ponury obraz rzeczywistości jest tylko chwilką w życiu wiecznym. Może to jest jakieś pocieszenie.

            Gdy brakuje Izraelitom wody zwrócili się z pretensją do Mojżesza: “I kłócił się lud z Mojżeszem mówiąc: «Daj nam wody do picia!» Mojżesz odpowiedział im: «Czemu kłócicie się ze mną? I czemu wystawiacie Pana na próbę?» Ale lud pragnął tam wody i dlatego szemrał przeciw Mojżeszowi i mówił: «Czy po to wyprowadziłeś nas z Egiptu, aby nas, nasze dzieci i nasze bydło wydać na śmierć z pragnienia?»” (Wj 17,2–3). Mojżesz musi interweniować u Boga. W końcu, laską powoduje wytrysk wody ze skały. Hagiograf tą sceną pokazuje postawę ludzi, którzy są w niebezpieczeństwie i muszą walczyć o życie. Są wtedy zdolni nawet do agresji. Jednocześnie opisuje, jak modlitwą można uzyskać  u Boga wszystko, nawet rzeczy niemożliwe. Bóg chce uczestniczyć w życiu człowieka, chce być blisko swoich dzieci. Nie bez kozery w Biblii jest napisane: “Ja Pan, twój Bóg, jestem Bogiem zazdrosnym” (Wj 20,5; 34,14). Tu «zazdrość» trzeba odczytywać pozytywnie. Bóg chce człowieka tylko dla siebie, chce uczestniczyć w jego istocie, w szczęściu, w życiu i wieczności. Chce dla niego jak najlepiej. Trudy życia są tylko pozorne w ekonomi Zbawienia. Są złem, które zamieni się w dobro, w diamenty. Trzeba tylko przyjąć od Boga nałożoną dolę. Bóg wie co dla człowieka jest najlepsze.

         Opisane cuda sugerują nadzwyczajną ingerencję Boga. Nie można  Bogu odmówić Jego możliwości. Sam Wszechświat, życie są dowodami dokonanych cudów? Jak sądzę, Bóg inaczej gospodaruje swoimi możliwościami. Nie może łamać praw przyrody, które sam ustanowił. Zjawiska nadprzyrodzone są cudami nie tylko w swojej materii, ale, że się pojawiły w konkretnym miejscu i czasie, jako znaki Bożego działania, ingerencji. Większość cudów można wytłumaczyć racjonalnie, ale trudniej wytłumaczyć dlaczego się zdarzyły.

        Choć osobiście dostrzegam ciągłą bożą ingerencję, to nie afiszuje się tym i przyjmuje je jako osobiste dary. Dla mnie są wielkie, ale w odbiorze innych mogą nie być takie przekonywujące. Radzę zachować je na użytek własny. Cuda spektakularne (niesamowite w swej treści) są oczekiwane przez wiernych małej wiary. Cuda opisane w Biblii mają wartość propagandową i opisane są na użytek efektu medialnego.

            Historia zna takie osoby (św. Jan od Krzyża), które nie przywiązywały żadnej im uwagi.  

           Jak pisze wspomniany Alfred Läpple: Relacja o wyjściu z Egiptu i wędrówce przez pustynie jest niezwykle skomplikowanym i niełatwym do zinterpretowania tworem literackim.

        Martin Noth niemiecki starotestamentalista (1902–1968)  wyraził pogląd, że nie można rzeczywistych wydarzeń exodusu zrekonstruować; pozostaje czytelnikowi przyjęcie wydarzeń przez pryzmat tylko wiary.

          Tu się pojawia problem z egzegezą biblijną w tak wątpliwej sytuacji. Nie chcę konfabulować, a powtarzać wizje hagiografów, też mi nie po drodze. Niewątpliwie wydarzenia historyczne miały miejsca, ale brak jest o nich rzetelnej wiedzy, a opisana historia napisana była dopiero o wiele później. Czyli można powiedzieć, że historia Wyjścia jest wizją religijną autorów z wieku V przed Chr.? Według niektórych badaczy historia wyjścia i wędrówki Izraelitów wyłącznie mityczna.

          Z tekstu biblijnego można jedynie wydobyć, co chcieli  przekazać hagiografowie mając wiedzę z natchnienia Bożego. Droga z Egiptu do Ziemi obiecanej trwała ok. 40 lat. (okres symboliczny). Dlaczego tak długo? Chodziło o to, aby do Ziemi Obiecanej weszło nowe pokolenie. Wędrówka jest obrazem ludzkiej drogi do Boga poprzez trudy i znoje. W czasie tym Bóg cały czas czuwa nad człowiekiem, choć wielu tego nie dostrzega, ale w populacji zbiorowej i minionego czasu można zauważyć, że człowiek nie zostaje sam. Jest głód, ale naród żyje (przykład z Afryki). Są pandemie, które się kończą, Są kataklizmy, ale zniszczenia są odbudowywane. Świat posuwa się do przodu (karawana jedzie dalej). Dla niektórych nie jest to jednak pociecha.

          Jak pisze hagiograf, Mojżesz ze starszym bratem Aaronem spotykają się z faraonem. Jak podają źródła, nie do końca pewne, że był to faraon Ramzes II Wielki, syn i następca Setiego I (panował w okresie 1279–1213 przed Chr., należał do XIX dynastii egipskiej, z okresu Nowego Państwa). Ramzes II był wielkim budowniczym, który pozostawił mnóstwo śladów (na budowlach w Tebach, a na nich dzieje swego panowania) swojej działalności. Bardzo dbał, o to aby po nim została pamięć.

           Dokładna tożsamość faraona, który panował w czasie plag egipskich, pozostaje przedmiotem debaty wśród historyków i archeologów. W Biblii nie ma bezpośredniego wskazania, który faraon to był, co dodatkowo komplikuje identyfikację.

Dziw bierze, że historycy (kapłani) faraońscy, z tego okresu nigdzie nie wspomnieli o Mojżeszu i wyjściu izraelitów z Egiptu?          Być może Mojżesz i historia wyjścia izraelitów z Egiptu były niewielkim epizodem historycznym, mało znaczącym dla historii Egiptu. Hagiograf na kanwie prawdziwej historii zbudował obraz religijny, chcąc ukazać Bożą Opatrzność nad swoim ludem.

          Jeszcze raz ujawnia się racja, że na przesłaniu istnienia Boga pochodzącej z duszy i serca (z ludzkiej iluminacji)  ludzkość zbudowała obraz religijny.  Kto  zaakceptuje taki tok rozumowania może poddać się bez trudu urokowi i mistyce przesłania religijnego. Prawdą odczytaną w sumieniu jest idea Stwórcy – Boga kochającego. Póki co, musi to nam wystarczyć.

           Mojżesz powołując się na Pana (Boga) rzekł: “Wypuść mój lud, aby urządził na pustyni uroczystość ku mojej czci».” (Wj 5,1). Faraon jest zaskoczony bezczelnością prośby i w odpowiedzi nakazuje zwiększyć jeszcze ucisk doli izraelitów. W następstwie, Bóg zsyła przeróżne plagi na Egipt  (Wj 7–10), ale są one lekceważone. Bóg sięgnął po środek drastyczny – noc paschalną: “Tak mówi Pan: O północy przejdę przez Egipt. I pomrą wszyscy pierworodni w ziemi egipskiej od pierworodnego syna faraona, który siedzi na swym tronie, aż do pierworodnego niewolnicy, która jest zajęta przy żarnach, i wszelkie pierworodne bydła.” (Wj 11,4–5). Jednocześnie hagiograf przekazał genezę bardzo ważnego święta religijnego dla Żydów (pascha), a później dla Chrześcijan: “Dzień ten będzie dla was dniem pamiętnym i obchodzić go będziecie jako święto dla uczczenia Pana. Po wszystkie pokolenia – na zawsze w tym dniu świętować będziecie.” (Wj 12,14).

           Być może, w tym czasie rządził syn Ramzesa II faraon Merenptah (1213–1203 przed Chr.). Praktycznie rządził Egiptem, przez ostatnie dwanaście lat panowania Ramzesa II i być może za jego rządów spadły plagi «egipskie»?

          “W 1896 r. William Flinders Petrie odnalazł w tebańskiej świątyni Merenptaha, trzymetrową stelę, wykonaną z czarnego granitu, na której znajduje się 28 linii hieroglificznego tekstu, zapisanego w formie poetyckiego hymnu. Stela datowana na piąty rok panowania, mówi o sytuacji wewnętrznej w Egipcie i wymienia tereny podległe lub znajdujące się pod kontrolą Egiptu. Znajdują się tam wzmianki o zwycięstwie nad Libijczykami oraz o sytuacji w Azji. Niezwykła waga tego tekstu polega na tym, że we fragmencie poświęconym Kanaan, po raz pierwszy i jedyny w języku egipskim użyta jest nazwa Izrael. Nazwa ta zapisana jest fonetycznie sześcioma znakami, zaś towarzyszące determinatywy oznaczają, iż nazwa Izrael odnosi się w tym przypadku do narodu, a nie do miasta czy rejonu geograficznego. Tekst Merenptaha zapisano na steli Amenhotepa III, pozostawiając jedynie awers w stanie nienaruszonym, na którym znajdują się teksty dotyczące Amenhotepa III.” (z obcego źródła).

           Faraon przeraził się i dał zezwolenie na wyjście Izraelitów z jego kraju. Po ochłodzeniu strachu i przemyśleniu, że traci tanią siłę roboczą, kazał wojsku zawrócić uciekających. W księdze są dwa opisy cudownego przejścia Izraelitów przez morze. Hagiografowie opisali cudowną Bożą opiekę w sposób bardzo barwny i plastyczny. Dla Izraelitów było to ważne przesłanie: “Gdy Izraelici widzieli wielkie dzieło, którego dokonał Pan wobec Egipcjan, ulękli się Pana i uwierzyli Jemu oraz Jego słudze Mojżeszowi” (Wj 14,31).

          Przyjmując, że opis exodusu jest poematem religijnym, to rozstrzyganie o naturze plag mija się z celem. Być może zjawiska takie, lub podobne, zdarzały się i stały się kanwą literacką.

         Jak pisze hagiograf, Mojżesz ze starszym bratem Aaronem spotykają się z faraonem. Jak podają źródła, nie do końca pewne, że był to faraon Ramzes II Wielki, syn i następca Setiego I (panował w okresie 1279–1213 przed Chr., należał do XIX dynastii egipskiej, z okresu Nowego Państwa). Ramzes II był wielkim budowniczym, który pozostawił mnóstwo śladów (na budowlach w Tebach, a na nich dzieje swego panowania) swojej działalności. Bardzo dbał, o to aby po nim została pamięć. Dziw bierze, że historycy (kapłani) faraońscy, z tego okresu nigdzie nie wspomnieli o Mojżeszu i wyjściu izraelitów z Egiptu?          Być może Mojżesz i historia wyjścia izraelitów z Egiptu były niewielkim epizodem historycznym, mało znaczącym dla historii Egiptu. Hagiograf na kanwie prawdziwej historii zbudował obraz religijny, chcąc ukazać Bożą Opatrzność nad swoim ludem.

          Jeszcze raz ujawnia się racja, że na przesłaniu istnienia Boga pochodzącej z duszy i serca (z ludzkiej iluminacji)  ludzkość zbudowała obraz religijny.  Kto  zaakceptuje taki tok rozumowania może poddać się bez trudu urokowi i mistyce przesłania religijnego. Prawdą odczytaną w sumieniu jest idea Stwórcy – Boga kochającego. Póki co, musi to nam wystarczyć.

           Mojżesz powołując się na Pana (Boga) rzekł: “Wypuść mój lud, aby urządził na pustyni uroczystość ku mojej czci».” (Wj 5,1). Faraon jest zaskoczony bezczelnością prośby i w odpowiedzi nakazuje zwiększyć jeszcze ucisk doli izraelitów. W następstwie, Bóg zsyła przeróżne plagi na Egipt  (Wj 7–10), ale są one lekceważone. Bóg sięgnął po środek drastyczny – noc paschalną: “Tak mówi Pan: O północy przejdę przez Egipt. I pomrą wszyscy pierworodni w ziemi egipskiej od pierworodnego syna faraona, który siedzi na swym tronie, aż do pierworodnego niewolnicy, która jest zajęta przy żarnach, i wszelkie pierworodne bydła.” (Wj 11,4–5). Jednocześnie hagiograf przekazał genezę bardzo ważnego święta religijnego dla Żydów (pascha), a później dla Chrześcijan: “Dzień ten będzie dla was dniem pamiętnym i obchodzić go będziecie jako święto dla uczczenia Pana. Po wszystkie pokolenia – na zawsze w tym dniu świętować będziecie.” (Wj 12,14).

           Być może, w tym czasie rządził syn Ramzesa II faraon Merenptah (1213–1203 przed Chr.). Praktycznie rządził Egiptem, przez ostatnie dwanaście lat panowania Ramzesa II i być może za jego rządów spadły plagi «egipskie»?

          “W 1896 r. William Flinders Petrie odnalazł w tebańskiej świątyni Merenptaha, trzymetrową stelę, wykonaną z czarnego granitu, na której znajduje się 28 linii hieroglificznego tekstu, zapisanego w formie poetyckiego hymnu. Stela datowana na piąty rok panowania, mówi o sytuacji wewnętrznej w Egipcie i wymienia tereny podległe lub znajdujące się pod kontrolą Egiptu. Znajdują się tam wzmianki o zwycięstwie nad Libijczykami oraz o sytuacji w Azji. Niezwykła waga tego tekstu polega na tym, że we fragmencie poświęconym Kanaan, po raz pierwszy i jedyny w języku egipskim użyta jest nazwa Izrael. Nazwa ta zapisana jest fonetycznie sześcioma znakami, zaś towarzyszące determinatywy oznaczają, iż nazwa Izrael odnosi się w tym przypadku do narodu, a nie do miasta czy rejonu geograficznego. Tekst Merenptaha zapisano na steli Amenhotepa III, pozostawiając jedynie awers w stanie nienaruszonym, na którym znajdują się teksty dotyczące Amenhotepa III.” (z obcego źródła).

           Faraon przeraził się i dał zezwolenie na wyjście Izraelitów z jego kraju. Po ochłodzeniu strachu i przemyśleniu, że traci tanią siłę roboczą, kazał wojsku zawrócić uciekających. W księdze są dwa opisy cudownego przejścia Izraelitów przez morze. Hagiografowie opisali cudowną Bożą opiekę w sposób bardzo barwny i plastyczny. Dla Izraelitów było to ważne przesłanie: “Gdy Izraelici widzieli wielkie dzieło, którego dokonał Pan wobec Egipcjan, ulękli się Pana i uwierzyli Jemu oraz Jego słudze Mojżeszowi” (Wj 14,31).

          Przyjmując, że opis exodusu jest poematem religijnym, to rozstrzyganie o naturze plag mija się z celem. Być może zjawiska takie, lub podobne, zdarzały się i stały się kanwą literacką.

          Hagiograf przedstawia Mojżesza jako człowieka asertywnego, odważnego, zdolnego do gwałtownych zachowań. Widząc niesprawiedliwe zachowanie Egipcjanina bijącego jego rodaka, po prostu go zabił (Wj 2,12). Nasuwa się tu refleksja, że Bóg bardziej woli ludzi aktywnych, mimo, że nie raz postępują nieetycznie (np. Jakub, podstępem zdobył błogosławieństwo od ojca), niż pasywnych. Ludzie pasywni mają coś w sobie z wewnętrznego egoizmu i błędnej moralności,  Niejednokrotnie uważają, że jak się nic nie robi, to nie czyni się grzechu. Mam zdanie przeciwne. Niejednokrotnie pasywność przeradza się w grzech zaniechania, który może być nawet ciężkim przewinieniem.

          Sprawa zabicia Egipcjanina wydała się i Mojżesz musiał ratował się ucieczką. Udał się do kraju Madian. Tam poznał swoją żonę Seforę, która urodziła mu syna Gerszom’a. (Wj 2,22).

        Mojżeszowi ukazał się «Anioł Paski» (czytaj Bóg w widzialnej osłonie).  Nakazał Mojżeszowi udać się Egiptu i wyprowadzić lud izraelski do Ziemi Obiecanej (Kanaanu).  Na pytanie Mojżesza kogo ma przedstawić, Bóg odpowiedział: “Jestem, który Jestem” (Wj 3,14). Słowa te stały się dla mnie inspiracją idei istnienia, które ujawnia się nie przez posiadanie jakiegoś podłoża bytowego (substancji), ale przez fakt samego działania (ze swojej zdolności do działania). Takie «istnienie»  posiada «naturę dynamiczną». Nie ma ona jakichkolwiek ograniczeń i ram. Człowiek w swoim umyśle w zależności od rozpatrywanego pojęcia  nadaje jej strukturę. 

          Na poziomie subatomowych rozgrywają się procesy niezwykle dynamiczne. Wszystko się kotłuje.  Cząstki: hadrony, bozony przechodzą w cząstki stabilne protony, neutrony. Panujący pozorny chaos opanowywany jest przez prawa przyrody.  Dynamikę można dostrzec w pojęciach: zdolność, możność. Energia jest zdolnością. Bóg jest możnością.  Zdolność i możność są rzeczownikami, opisującymi czynności jak tańczenie, malowanie, spanie. Istnienie przez działanie jest nowym spojrzeniem epistemologicznym.

          Bóg uzbroił Mojżesza w obietnicę pomocy, pouczył go jak ma uczynić swoje zadanie. Na koniec powiedział: “… i złupicie Egipcjan»” (Wj 3,22). Czytaj, odbierzecie majątki w ramach zadośćuczynienia za doznane wieloletnie krzywdy.

          Księgę Wyjścia należy traktować podobnie jak Księgę Rodzaju, za epopeje religijną. Z braku wystarczających dowodów pozabiblijnych epopeja żydowska staje się obowiązująca dla tych, którzy przyznają się do religii żydowsko – chrześcijańskiej. Może  epopeja biblijna, po oczyszczeniu z nadzwyczajnych ingerencji i antropologizmów Boga (które są nie do przyjęcia przez rozum) jest bliska prawdy faktograficznej i upoważnia  do wiary w  duże prawdopodobieństwo poprawności przekazu?

         Obecnie nie ma zgodności co do określenia czasu Wyjścia Izraelitów (Exodus) z Egiptu. Celem religijnym księgi jest przekaz, że Bóg nie zapomniał swego ludu będącego w ucisku, ale dał mu wybawiciela w osobie Mojżesza.

          Sama epopeja ma wielką wartość teologiczną i literacką. Narracja jest na tyle zgrabnie napisana, że może być scenariuszem barwnego filmu przygodowego (co zostało to już dokonane).

          Księga Wyjścia jest kompilacją źródeł wielu tradycji (autorów), i trzeba to uwzględniać przy egzegezie biblijnej.

         Akcja księgi  usytuowana jest w XIII wieku przed Chr., co jest w zgodzie z zapowiedzią 400 letniego ucisku, niewoli egipskiej: “I wtedy to Pan rzekł do Abrama: «Wiedz o tym dobrze, iż twoi potomkowie będą przebywać jako przybysze w kraju, który nie będzie ich krajem, i przez czterysta lat [XVII–XIII w.I] będą tam ciemiężeni jako niewolnicy;” (Rdz 15,13) .

        Księga zawiera bogatą treść religijną, podstawowe prawdy wiary i wywarła wpływ na inne księgi biblijne, w tym na Nowy Testament. Księga ma znaczenie typologiczne dla NT i jest dowodem ciągłości przekazu wiary. Dla Chrześcijan stanowi całość doktryny religijnej. Dla Chrześcijan Stary Testament jest tak samo ważny, co Nowy Testament. Żydów można traktować jako starszych braci w wierze. Pomijam ciemne strony ich historii. Ich genetyka świadczy, że jest to mądra nacja. Trzeba uczyć się od nich co wnoszą dobrego, a unikać ich błędów.

        Epopeja zaczyna się od stwierdzenia faktu, że Żydzi zadomowili się w Egipcie (Wj 1,7).

         Po upływie ok. 400 lat pobytu Izraelitów w Egipcie Józef i jego historia została zapomniana. Dla faraona, prawdopodobnie Ramzesa II (1279–1213 przed Chr.), potomkowie Józefa byli zagrożeniem, mimo że, stanowili siłę roboczą w warunkach niewolniczych. Władza Egiptu chciała zatrzymać ich rozmnażanie i rozwój. Wydała okrutny zakaz zabijania nowonarodzonych chłopców.

         Gdy urodził się Mojżesz z rodu Lewiego, matka chcąc ratować chłopca  położyła go w koszyczku i wypuściła na wody Nilu. Córka faraona wyłowiła malca i nim się zaopiekowała. Tak zaczyna się piękna opowieść o Mojżeszu (Wj 2,6–10).

         Opis biblijny w księdze Wyjścia jest bardzo podobny do legendy o Sargonie Wielkim (2350 r. przed Chr): “Jam jest Sargon, król Akadu, Matka moja była uboga, ojca swego nie znałem. Matka moja powiła mnie, w tajemnicy mnie powiła, w kobiałce mnie ułożyła, smołą otwór zasmarowała. Tak mnie rzece [Eufratowi] oddała, w której nie utonąłem. Poniosła mię rzeka daleko, aż mnie wyłowił akki, «ten co wodą polewa». Akki, ogrodnik, wejrzał na mnie życzliwie i wyuczył mnie” (Alfred Läpple, Od Księgi Rodzaju do Ewangelii, Znak, 1983). To świadczy, że hagiografowie wzorowali się na wcześniejszych obcych tekstach.

          Dla uzupełnienia powrócę jeszcze do czasów pobytu Abrahama w Egipcie, na początku swojej wędrówce. Archeologia podaje, że w Beni Hasan w grobie skryby Chnumhotepa (Khnumhotepa) znajduje się ilustracja grupy 37 Palestyńczyków, współczesnych Abrahamowi, co by świadczyło o prawdziwości przekazu biblijnego, pobytu Abrahama wraz  z rodziną w Egipcie.

         Księga Rodzaju nie podaje czasu przybycia Józefa do Egiptu. Źródła pozabiblijne o tym milczą. Zresztą epopeja biblijna nie jest opisem historycznym, a brak wszelakich dat jest zrozumiały. Epopeja została nałożona na prawdziwą historię. Można tylko w przybliżeniu uzyskać orientację w jakim czasie hagiograf chciał ją w komponować.

          Nauka  datuje, że w okresie ok. 1650 do 1540 przed Chr. w tzw. Drugim Okresie Przejściowym, do wschodniej części Delty przybyli Hyksosi (ludy semickie i huryckie wywodzące się z Wyżyny Armeńskiej) w wyniku wędrówek ludów, jakie ogarnęły Azję w XVII wieku przed Chr. Dysponując nową bronią (rydwany bojowe, zaprzężone w konie) – uzależnili osłabiony Egipt. Założyli XV dynastię według numeracji Manethona (III w. przed Chr. zhellenizowany kapłan egipski, znający oprócz greki egipskie tradycje i potrafiący czytać hieroglify. Wykształcenie zdobył prawdopodobnie w Heliopolis lub w Mendes, mieszkał zaś w położonym w delcie Nilu Sebennytos). Stolicą ich  było Awaris, obecnie San al-Hadżar al-Kiblija. Nie zakładali własnej administracji, nie stosowali represji w stosunku do ludności, lecz adoptowali istniejący porządek, wtapiając się w wielowiekową tradycję egipską. Przyjęli nawet pismo hieroglificzne, transkrypcje swych imion, tytuły królewskie i urzędnicze. W wyniku działań zbrojnych zostali wyparci z Egiptu w czasach  Ahmose’a (XVIII dynastia, 1540 rok przed Chr.), co dało początek nowego Państwa (najświetniejszej epoki w dziejach Egiptu Faraonów).  Historia Izraelitów w Egipcie zbiega się z relacją historyczną o wyparciu Hyksosów z perykopą z Księgi Wyjścia: “Lecz rządy w Egipcie objął nowy król, który nie znał Józefa.” (Wj 1,8).

          Żydowski historyk Józef Flawiusz (37–04 n.e) w dziele “Przeciw Apionowi“, w którym cytuje starszego od siebie innego historyka Manetona: “Pisarz ten zaczyna od stwierdzenia, że przodkowie nasi przybyli do Egiptu w liczbie wielu dziesiątków tysięcy i wzięli ludność tubylczą pod swoją władzę. Następnie, jak sam wyznaje, po niejakim czasie, wygnani stamtąd, zajęli dzisiejszą Judeę, założyli Jerozolimę i wznieśli Przybytek“

          Epopeje biblijną, opisaną historię Józefa i jego rodziny trzeba umieścić na tle powyższych wydarzeń historycznych. Wykorzystuje ona fakty historyczne do swojego zamysłu przedstawienia obrazu religijnego.

          Wiedza ta pozwala bardziej zrozumieć treść przekazu i oddalić niechęć do oczekiwania tylko prawdy faktograficzno historycznej.   

           Hagiografowie chcieli opowiedzieć, o miłości Józefa do ludzi (do braci), o kochającym ojcu Jakubie i stałej opiece Boga. Wyjaśnia błogosławioną winę braci: “Wreszcie Józef rzekł do swych braci: «Gdy ja umrę, Bóg okaże wam swą łaskę i wyprowadzi was z tej ziemi do kraju, który poprzysiągł dać Abrahamowi, Izaakowi i Jakubowi».  Po czym zobowiązał synów Izraela przysięgą, że spełnią takie polecenie: «Gdy Bóg okaże wam tę wielką swoją łaskawość, zabierzcie stąd moje kości” (Rdz 24–25).