Powszechnie znane jest przekonanie, że za pomocą Biblii można uzasadnić niemal każdą tezę. Wynika to z faktu, iż Pismo Święte, złożone z wielu ksiąg o różnorodnym charakterze literackim, teologicznym i historycznym, podlega wielości interpretacji. Odwoływanie się do wybranych fragmentów bez uwzględnienia szerszego kontekstu prowadzi jednak do uproszczeń, a niekiedy także do poważnych zniekształceń przekazu. W takich przypadkach Biblia staje się narzędziem potwierdzania nawet sprzecznych ze sobą poglądów.

          Często powtarza się, że z Biblii można „wyczytać wszystko”. To, w jaki sposób ją rozumiemy, zależy w dużej mierze od tego, które fragmenty wybierzemy i jak je zinterpretujemy. Stąd rodzi się realne niebezpieczeństwo zafałszowania nauki chrześcijańskiej, gdy tekst odczytywany jest wybiórczo lub w oderwaniu od całości Objawienia.

          Dlatego poprawna egzegeza biblijna wymaga nie tylko znajomości języka oryginalnego, historii oraz kultury, w której powstawały poszczególne księgi, lecz także uwzględnienia sensu duchowego i teologicznego. Tylko wtedy interpretacja Pisma może stać się wiernym odczytaniem zamysłu natchnionego autora, a zarazem prowadzić do pogłębienia wiary, a nie do jej zniekształcenia.

          Dla przykładu przywołam wersety mówiące o zgładzaniu, uśmiercaniu ludzi bezpośrednio (czasem przez anioła, czasem przez nakaz) przez Boga:

Potop – Bóg zgładził całą ludzkość oprócz Noego i rodziny (Rdz 6–9).

Sodoma i Gomora – zniszczone ogniem i siarką (Rdz 19,24–25).

Żona Lota – zamieniona w słup soli (Rdz 19,26).

Er i Onan – synowie Judy, uśmierceni przez Boga za zło (Rdz 38,7–10).

Egipt – plagi – zwłaszcza śmierć pierworodnych (Wj 12,29–30).

Morze Czerwone – faraon i jego wojsko giną (Wj 14,27–28).

Nadab i Abihu – synowie Aarona spaleni przez ogień od Pana za „obcy ogień” (Kpł 10,1–2).

Korah, Daton i Abiram – ziemia pochłania buntowników, a inni giną od ognia (Lb 16,31–35).

Plaga na Izraelitów po szemraniu – 14 700 ginie (Lb 16,41–50).

Plaga za Baal-Peor – 24 000 ginie (Lb 25,1–9).

Upadek Jerycha – całe miasto zniszczone (Joz 6).

Akan – ukarany śmiercią wraz z rodziną za kradzież zakazanych rzeczy (Joz 7).

Midianici i inni wrogowie – giną w wyniku działań Izraela kierowanych przez Boga.

Filistyni – porażki przypisywane działaniu Boga (1 Sm 5–6).

Uza – rażony przez Boga, gdy dotknął Arki Przymierza (2 Sm 6,6–7).

Ogień z nieba – prorok Eliasz sprowadza go na oddziały posłane przez króla (2 Krl 1,9–12).

Asyryjczycy – 185 000 zabitych przez anioła Pana (2 Krl 19,35).

Uza – opis powtórzony (1 Krn 13,9–10).

Jeroboam – rażony ręką Boga (2 Krn 13).

Herod Agrypa I – porażony przez anioła Pana i umiera (Dz 12,21–23).

Ananiasz i Safira – giną po oszustwie wobec apostołów i Ducha Świętego (Dz 5,1–11).

          Każdy przytoczony werset musi podlegać indywidualnej interpretacji i ocenie.             Nie każdy czyn zostaje potępiony przez hagiografów, choć ich nie pochwalają. Czasami pokazują brutalność czasów i obyczajów. Przykład: “Oto jest tu córka moja, dziewica, oraz jego żona, wyprowadzę je zaraz, obcujcie z nimi i róbcie, co wam się wyda słuszne… Przybywszy do domu, wziął nóż, i zdjąwszy żonę swoją, rozciął ją wraz z kośćmi na dwanaście sztuk i rozesłał po wszystkich granicach izraelskich”  (Sdz 19, 25–29).

          Pierwszym i najpowszechniejszym błędem egzegetycznym jest literalizm – traktowanie każdego opisu jako suchej relacji historycznej, bez uwzględnienia gatunku literackiego, symboli czy teologicznego przesłania. Choć teksty te często mają charakter obrazowy i emocjonalny, prawda, którą niosą, ukryta jest pod warstwą metafor i symboli. Tylko odczytane w świetle całości Objawienia oraz tradycji interpretacyjnej Kościoła, stają się prawdziwym źródłem wiary, a nie pretekstem do uproszczeń czy zniekształceń.

          Drugim błędem jest negatywne nastawienie do sfery religijnej. Może ono działać podświadomie i rzutować na poprawność interpretacji tekstów biblijnych. W takim przypadku egzegeta, zamiast szukać sensu zamierzonego przez autora natchnionego, odczytuje fragmenty Pisma Świętego przez pryzmat własnych uprzedzeń, co prowadzi do ich zniekształcenia i powierzchownego rozumienia.

          Polemicznym zaś zarzutem jest to, że egzegeza bywa prowadzona w oderwaniu od Tradycji i nauczania Kościoła. W takim podejściu egzegeta interpretuje Pismo Święte wyłącznie samodzielnie, bez rozumienia i duchowego przesłania Kościoła. Skutkuje to fragmentarycznym lub wybiórczym odczytaniem treści biblijnych, a często prowadzi również do interpretacji sprzecznych z nauką wiary i duchowym sensem Pisma.

          Gdyby jednak traktować ten zarzut w sposób absolutny, niemożliwa byłaby żadna nowa myśl egzegetyczna, a rozwój interpretacji biblijnej ulegałby całkowitemu zahamowaniu. Egzegeza musi więc zachować równowagę między wiernością Tradycji a otwartością na pogłębianie zrozumienia tekstu w świetle nowych badań i kontekstów historycznych.

          Wszystko, co napisałem na temat ksiąg Starego Testamentu, stanowi moją ocenę, autoryzowaną przez wielu znawców przedmiotu. Nie oznacza to jednak, że w efekcie nie mogłem popełnić pewnych błędów. Podejmując się tak trudnej pracy, konieczna jest pokora wobec własnej niewiedzy i niedoskonałości oraz gotowość do dalszego zgłębiania tematu.

          Księga Malachiasza, ostatnia z ksiąg prorockich Starego Testamentu, to niezwykle zwięzła, lecz pełna napięcia i przenikliwości relacja między Bogiem a Jego ludem. Malachiasz działał w okresie po powrocie Żydów z niewoli babilońskiej, kiedy wspólnota odbudowała świątynię, lecz szybko popadła w duchowe znużenie i rutynę religijną. Ludzie przestrzegali prawa Bożego zewnętrznie, ale sercem byli oddaleni od prawdziwej wiary. W tym kontekście prorok staje się surowym, a zarazem pełnym troski nauczycielem – wzywa do refleksji nad moralnością, wiernością i sensem przymierza z Bogiem.

          Narracja księgi jest dialogiczna: prorok przywołuje słowa Boga, stawiając pytania i formułując zarzuty wobec kapłanów i ludu. Skarży się na ich obojętność, niewierność w relacjach rodzinnych i społeczne nieprawości, wskazując, że formalne praktyki religijne nie zastąpią prawdziwego oddania serca. Malachiasz podkreśla też wagę sprawiedliwości i uczciwości – zarówno w relacjach międzyludzkich, jak i w relacji z Bogiem. Każde słowo proroka wibruje napięciem między gniewem Bożym a możliwością odkupienia, tworząc dramatyczny rytm księgi.

          Jednym z centralnych tematów Malachiasza jest nadchodzące odnowienie: prorok zapowiada przyjście Posłańca, który oczyści ścieżki Boże i przygotuje lud na Boży sąd. To przesłanie eschatologiczne – ostrzegające, a jednocześnie pełne nadziei – nadaje księdze uniwersalny wymiar: nie chodzi tylko o historyczne wydarzenia w Judei, lecz o każdy czas, w którym ludzie muszą zmierzyć się z własną wiernością, etyką i duchową odpowiedzialnością.

          Styl księgi jest surowy, rytmiczny, pełen kontrastów: gniew i pocieszenie, oskarżenie i obietnica splatają się w krótkie, mocne wypowiedzi. Malachiasz używa pytań retorycznych, kontrastów moralnych i powtarzających się wezwań do działania, tworząc tekst, który wciąga czytelnika w refleksję nad własnym życiem duchowym. W jego słowach czuć zarówno niepokój o los wspólnoty, jak i troskę Boga, który pragnie, by Jego lud żył w zgodzie z Jego wolą.

          Księga Malachiasza pozostaje więc przesłaniem aktualnym: przypomina, że wiara nie może ograniczać się do rytuałów, że moralność i wierność są kluczowe, a Bóg obserwuje nie tylko czyny, lecz także intencje serca. To opowieść o duchowej czujności, potrzebie odnowy i nadziei, która jest możliwa nawet w obliczu kryzysu, gdy człowiek zwraca się ku prawdzie i sprawiedliwości.

Java(TM) Web Start 11.411.2.09-fcs

Cannot determine a valid Java Home

OK

          Księga Zachariasza to jedna z najbardziej wizjonerskich i symbolicznych ksiąg prorockich w Biblii. Prorok, działający w końcowym okresie powrotu Żydów z niewoli babilońskiej, staje przed wspólnotą, która odbudowuje Jerozolimę i świątynię, ale wciąż zmaga się z poczuciem duchowego osamotnienia i lękiem o przyszłość. Zachariasz, podobnie jak Aggeusz, wzywa lud do odnowy, lecz jego przesłanie jest pełne niezwykłych wizji i apokaliptycznych obrazów, które nadają księdze charakter zarówno proroczy, jak i mistyczny.

          Narracja księgi rozpoczyna się od zachęty: Bóg przypomina ludowi, że ich wysiłki w odbudowie świątyni i przestrzeganiu Jego przykazań nie są daremne. To wezwanie do nadziei i wytrwałości splata się z serią wizji, w których prorok ukazuje Boży plan względem Izraela i całego świata. Widzimy w nich konieczność oczyszczenia, sądu nad grzesznymi narodami oraz obietnicę ostatecznego zbawienia i pokoju. Wizje Zachariasza pełne są symboli – jeźdźców, rogów, złotych lamp, mierniczych lin – które ukazują działanie Boga w historii oraz Jego opiekę nad ludem.

          W centralnej części księgi prorok przedstawia Mesjasza i przyszłe królestwo pokoju. Obrazy te łączą realistyczne napięcie historyczne z perspektywą eschatologiczną: lud odbudowuje miasto i świątynię, ale prawdziwe zwycięstwo i sprawiedliwość dopiero nadejdą. Zachariasz ukazuje w ten sposób, że Boży plan nie ogranicza się do chwilowych sukcesów politycznych czy materialnych – jest to wizja głęboko duchowa i uniwersalna.

          Styl księgi jest poetycki i pełen dramatyzmu. Wizje przeplatają się z proroczymi wezwaniami, pytaniami retorycznymi i obietnicami, co tworzy napięcie i dynamikę narracyjną. Czytelnik jest wciągany w świat proroka, który balansuje między lękiem przed sądem a nadzieją na odkupienie. Każda wizja, każdy symbol staje się częścią większej historii – historii relacji Boga z ludem, historii oczekiwania i przygotowania na ostateczne wypełnienie obietnic.

          Księga Zachariasza jest więc tekstem pełnym kontrastów: sąd i nadzieja, lęk i pocieszenie, przeszłość i przyszłość splatają się tu w narracyjną całość. To opowieść o ludzkiej wierze, o potrzebie wytrwałości i czujności duchowej, a jednocześnie o Bożej wszechmocy i wierności. Zachariasz przypomina, że mimo trudności i opóźnień, Boży plan prowadzi ku odnowie, pokoju i ostatecznemu triumfowi sprawiedliwości.

          Pierwsze rozdziały – przypisywane prorokowi działającemu tuż po powrocie z niewoli babilońskiej – oddychają polityką i religią swoich czasów. Zachariasz nawołuje do odnowy duchowej i lojalności wobec Boga, ale jego przesłanie jest mocno splecione z odbudową świątyni i legitymizacją arcykapłana Jozuego oraz namiestnika Zorobabela. Widać tu jasno: religia nie funkcjonuje w próżni, lecz staje się narzędziem politycznego umocnienia. Krytyczne spojrzenie ujawnia, że prorockie wizje nie są wyłącznie głosem „z nieba”, ale także projekcją potrzeb wspólnoty, która pragnie znaleźć sens i stabilność w świecie po katastrofie.

          Druga część księgi, znacznie późniejsza, różni się od pierwszej tonem i stylem. Pojawia się wyraźny rys apokaliptyczny, w którym Izrael jawi się jako centrum kosmicznej walki. Wrogowie zostają przedstawieni w sposób groteskowy i czarno-biały, a przyszłość jest malowana w kategoriach wielkiej bitwy i triumfu. Tu jednak kryje się słabość księgi: przesadne obrazowanie, brak spójności i fragmentaryczność sprawiają, że czytelnik gubi się wśród wizji. Wrażenie chaosu wzmacnia fakt, że wiele motywów zostało później przejętych przez chrześcijaństwo (np. zapowiedzi „króla jadącego na osiołku”), co rodzi pytanie, czy księga była rozumiana pierwotnie tak, jak interpretowano ją później.

          Krytyka literacka wskazuje też na problem stylu – metafory i obrazy Zachariasza często są hermetyczne, a symbolika wieloznaczna. To, co miało mobilizować, dziś czyta się raczej jak zagadkę. O ile wizje Izajasza czy Jeremiasza budują narrację o Bogu i narodzie, o tyle Zachariasz zdaje się wikłać w alegorie, które bardziej dezorientują, niż inspirują.

          Największy problem księgi polega jednak na tym, że jej przesłanie tkwi między dwoma biegunami: konkretną polityką epoki perskiej i uniwersalistyczną wizją apokaliptycznego triumfu. To rozdarcie czyni ją fascynującą, ale i nieprzejrzystą. Można odnieść wrażenie, że Zachariasz chciał mówić do swojego czasu, ale jednocześnie próbował kreślić obrazy, które przekraczają granice historii. W rezultacie księga jest pełna napięć: między realizmem a fantazją, między nadzieją a groźbą, między religią a polityką.

          Księga Zachariasza czytana krytycznie, jawi się nie jako czysty głos Boga, lecz jako zlepek różnych warstw tradycji, potrzeb i oczekiwań. Zawiera obietnice, które miały legitymizować władzę, a zarazem wizje, które łatwo instrumentalizować w późniejszych sporach religijnych. W tej niejednoznaczności tkwi jej siła, ale i powód, dla którego lektura budzi więcej pytań niż daje odpowiedzi.

          Księga Aggeusza powstała w 520 r. przed Chr., w epoce powygnaniowej. Jerozolima leżała w ruinie po zburzeniu przez Babilończyków (586 przed Chr.),           Księga Aggeusza, choć krótka, jest jednym z najbardziej żywych świadectw prorockich po powrocie Żydów z niewoli babilońskiej. Prorok Aggeusz pojawia się w dramatycznym momencie historii: lud Izraela powrócił do Jerozolimy, ale po początkowym entuzjazmie panowało rozczarowanie i zniechęcenie. Świątynia, symbol obecności Boga, wciąż była w ruinie, a lud zajmował się głównie własnym codziennym życiem. W tym kontekście prorok staje się głosem Bożego upomnienia i zachęty, przywołując wspólnotę do działania i odnowy duchowej.

          Aggeusz nie poucza w abstrakcyjny sposób – jego przesłanie jest konkretne i praktyczne. Prorok wzywa do odbudowy świątyni, bo to nie tylko sprawa murów i kamieni, lecz przede wszystkim znak relacji między Bogiem a ludem. Jego słowa są bezpośrednie, czasem niemal oskarżycielskie: ludzie zajmują się własnymi sprawami, podczas gdy ich duchowa odpowiedzialność pozostaje zaniedbana. W narracji księgi widzimy kontrast między marazmem codzienności a Bożą obietnicą błogosławieństwa – ten kontrast napina całą opowieść i nadaje jej dramatyzm.

          Księga Aggeusza ukazuje też subtelny mechanizm zachęty: Bóg obiecuje, że wysiłek ludu nie będzie daremny, a odbudowa świątyni przyniesie obfite błogosławieństwo. To przesłanie nadziei i mobilizacji sprawia, że księga staje się nie tylko tekstem historycznym, ale także uniwersalną lekcją o znaczeniu priorytetów duchowych i wspólnotowej odpowiedzialności. Aggeusz pokazuje, że Boża obietnica działa w harmonii z ludzkim działaniem – że wiara wymaga czynu, a czyn przynosi Boże błogosławieństwo.

          Styl księgi jest poetycko-protokolarny, pełen wezwań i pytań retorycznych. Prorok zwraca się bezpośrednio do ludu i do przywódców, budując napięcie między ich biernością a koniecznością działania. To narracja, która angażuje emocjonalnie: czuć niepokój, nadzieję i motywację do odnowy.

          Księga Aggeusza pozostaje więc przesłaniem aktualnym dla każdej społeczności: przypomina o znaczeniu duchowych fundamentów życia, o konieczności pracy nad tym, co trwałe, oraz o tym, że prawdziwa odnowa zaczyna się od posłuszeństwa i współpracy z Bożą wolą. To opowieść o mobilizacji, nadziei i sile, która rodzi się, gdy człowiek i wspólnota podejmują trud odbudowy tego, co zostało zniszczone.

          Krytycznie patrząc, tekst jest monotematyczny i pragmatyczny. Brakuje głębokiej poetyckiej metaforyki czy bogactwa obrazów typowych dla wcześniejszych proroków. Egzegeci zwracają uwagę, że język Aggeusza jest prosty, czasem suchy, co sugeruje raczej funkcję kaznodziejską niż literacką.

          Księga Sofoniasza, należąca do grona tzw. Dwunastu Proroków Mniejszych, jest jednym z najkrótszych, a zarazem najbardziej intensywnych tekstów prorockich Starego Testamentu. Licząca zaledwie trzy rozdziały, księga ta skupia się na jednej idei przewodniej – „Dniu Jahwe”. Ów dzień jawi się u proroka jako moment radykalnej interwencji Boga w historię, mającej wymiar zarówno sądu, jak i odnowy.

          Księga Sofoniasza jest intensywną relacją prorocką, w której słychać głos Bożego sądu nad światem pełnym pychy, niesprawiedliwości i duchowego upadku.

          Nagłówek księgi (So 1,1) przedstawia proroka jako Sofoniasza, syna Kusziego, potomka Ezechiasza. Jeśli rzeczywiście chodziłoby o króla Ezechiasza, mielibyśmy do czynienia z prorokiem o królewskim pochodzeniu. Większość badaczy uważa jednak tę genealogiczną wzmiankę za raczej wyjątkowy zabieg literacki, mający dodać autorytetu. Datowanie księgi sytuowane jest najczęściej w okresie panowania króla Jozjasza (640–609 przed Chr.), czas reform religijnych inspirowanych deuteronomizmem oraz dynamicznych przemian geopolitycznych: upadku potęgi asyryjskiej i wzrostu zagrożenia babilońskiego. W takim kontekście społeczno-politycznym Sofoniasz kieruje swoje ostre wezwania do pokuty i wierności Jahwe.

          Sofoniasz, prorok wprowadza nas w czas zagrożenia, kiedy królestwo Judy stoi w obliczu nieuchronnych konsekwencji swoich grzechów. Już od pierwszych wersetów czuje się dramatyzm tej księgi – prorok ostrzega o „dniu gniewu Pańskiego”, dniu przynoszącym strach, chaos i zniszczenie, który nadchodzi nieubłaganie i obejmie zarówno lud, jak i przywódców.

          Narracja Sofoniasza jest napięta i dynamiczna – widzimy miasto Jerozolimę i jej mieszkańców w stanie duchowej i moralnej apatii, dumy i zepsucia. Prorok wzywa do pokuty, ale ostrzeżenie niesie ze sobą ciężar nieodwracalnego sądu. Z jednej strony księga maluje obraz Bożej sprawiedliwości jako siły nieprzekupnej i nieubłaganej; z drugiej strony ujawnia Bożą troskę o tych, którzy w pokorze zwrócą się ku Niemu. Sofoniasz nie pozostawia złudzeń: pycha i zło nie pozostaną bez konsekwencji.

          Jednak Księga Sofoniasza to nie tylko obraz gniewu. W jej drugiej części pojawia się obietnica odnowy i nadziei. Prorok zapowiada dzień, kiedy Bóg zgromadzi lud wierny, oczyści serca i przywróci sprawiedliwość. To moment, w którym dramat sądu spotyka się z nadzieją odkupienia – przypomnienie, że Boża sprawiedliwość nie jest jedynie karą, lecz także drogą do odnowy i zbawienia.

          Styl księgi jest poetycki i rytmiczny, pełen powtórzeń i kontrastów. Sofoniasz zestawia obraz strachu i zniszczenia z obietnicą radości i pokoju, tworząc dramatyczną narrację, która angażuje czytelnika emocjonalnie. Słowa proroka są jak echo trąby – ostrzegają, poruszają i wzywają do działania.

          Księga Sofoniasza jest więc głosem ostrzeżenia, ale i nadziei. Pokazuje, że Bóg nie pozostaje obojętny wobec zła, że sąd nad światem jest nieunikniony, ale jednocześnie wskazuje drogę do odkupienia i odnowy. Jest to księga, która łączy dramatyzm historycznego zagrożenia z uniwersalnym przesłaniem moralnym: zło może być potępione, ale odkupienie i nowy początek są możliwe dla tych, którzy zwracają się ku Bogu.

          Większość uczonych przyznaje księdze względną spójność, jednak zakończenie (So 3,14–20) bywa uznawane za dodatek redakcyjny o charakterze pocieszycielskim. Język Sofoniasza nosi wyraźne piętno wcześniejszych proroków, szczególnie Amosa i Izajasza. „Dzień Jahwe” – temat rozwinięty przez Amosa – u Sofoniasza przybiera formę niemal kosmicznej katastrofy. Styl proroka jest bezkompromisowy, nacechowany grozą i brakiem złudzeń co do losu ludu. Wydaje się, że dopiero późniejsi redaktorzy dodali tonację nadziei, by złagodzić pesymistyczne przesłanie.

          Centralnym motywem księgi jest „Dzień Jahwe”. Nie jest to dzień triumfu Izraela nad wrogami, lecz dzień gniewu, w którym Bóg osądza wszystkich – także własny lud. Uniwersalizm sądu odróżnia Sofoniasza od niektórych wcześniejszych proroków i przygotowuje grunt pod późniejszą tradycję apokaliptyczną. Jednocześnie prorok pozostawia miejsce dla „reszty” – garstki wiernych, którzy ocalą się dzięki pokorze i wierności Bogu. Idea ta z czasem zyska ogromne znaczenie w judaizmie okresu powygnaniowego, a także w teologii chrześcijańskiej.

          W końcowej partii księgi pojawia się obraz Boga radosnego, śpiewającego nad swoim ludem (So 3,17). Ten fragment odbiega stylem i tonem od reszty księgi, ale stanowi kluczowe ogniwo teologiczne: ukazuje, że gniew Boga nie jest celem samym w sobie, lecz służy oczyszczeniu i przygotowaniu odnowionej wspólnoty.

          Księga Sofoniasza, mimo swej krótkiej formy, prezentuje głębokie napięcie między surowością sądu a obietnicą zbawienia. Z jednej strony prorok ukazuje Boga jako absolutnego władcę historii, którego gniew nie oszczędza nikogo; z drugiej – wizja końcowa nadaje całości wymiar nadziei i radości. Krytyka literacka podkreśla, że ów kontrast może wynikać z późniejszej redakcji. Niezależnie od tego, księga zachowuje aktualność: ostrzega przed samozadowoleniem religijnym, przypomina o powadze sprawiedliwości i otwiera perspektywę uniwersalnego zbawienia.

           Księga Sofoniasza to prorockie dzieło pełne dramatyzmu, osadzone w realiach kryzysu politycznego i duchowego Judy, a zarazem tekst, który przekracza swój kontekst historyczny. Jako zapowiedź sądu i odnowy, księga ta wprowadza do tradycji biblijnej potężny obraz Boga, którego gniew i miłość splatają się w nierozerwalną całość. Krytyczne spojrzenie pozwala dostrzec jej warstwę historyczną, redakcyjną i teologiczną, a także zrozumieć, dlaczego jej przesłanie stało się trwałym elementem zarówno żydowskiej, jak i chrześcijańskiej refleksji religijnej.

          Księga Habakuka to niezwykła, choć krótka liczy zaledwie trzy rozdziały. kronika duchowego dialogu człowieka z Bogiem. Prorok Habakuk, o którym poza tą księgą praktycznie nic nie wiadomo, którego działalność przypada na schyłek VII wieku przed Chr., staje przed pytaniem, które od wieków nurtuje ludzkość: dlaczego Bóg pozwala na zło? Habakuk nie przedstawia gotowych odpowiedzi – zamiast tego wciąga czytelnika w dramat wewnętrznej walki, pełen napięcia, wątpliwości i poszukiwania sensu. Księga została napisania prawdopodobnie w okresie panowania Jojakima w Judzie (ok. 609–598 p.n.e.), kiedy to Babilonia (Chaldejczycy) stawała się potęgą. Juda znajdowała się pod groźbą ich inwazji, co budziło lęk i pytania o Bożą sprawiedliwość przed niesprawiedliwymi Chaldejczykami

          Już na pierwszych stronach księgi prorok wyraża swój ból i zdumienie wobec niesprawiedliwości, którą widzi w świecie. Widzi naród izraelski doświadczający ucisku i przemocy, a w jego pytaniach czuć autentyczny niepokój: jak Bóg może pozwalać, by ci źli panowali nad dobrymi? To szczere pytanie stawia Habakuk w centrum narracji księgi, czyniąc z niej nie tylko proroczą zapowiedź wydarzeń historycznych, ale również uniwersalny głos w dyskusji o moralności i sprawiedliwości.

          Następnie księga ukazuje Bożą odpowiedź – zaskakującą i paradoksalną. Bóg mówi o Babilończykach, potężnym i okrutnym narodzie, który stanie się narzędziem sądu. Dla Habakuka jest to trudne do przyjęcia: jak Bóg może używać złych ludzi do karania innych? Ten fragment księgi staje się momentem największego napięcia – dramatyczną konfrontacją ludzkiego poczucia sprawiedliwości z Bożym planem, który często wykracza poza naszą logikę.

          Kulminacją jest jednak słynna, pełna nadziei odpowiedź proroka: mimo że świat wydaje się chaotyczny, zło nie ma ostatniego słowa. Habakuk przyjmuje perspektywę wiary, podkreślając, że sprawiedliwość Boża w końcu zatriumfuje, a ci, którzy ufają Bogu, znajdą w Nim siłę i pocieszenie. W jego słowach pobrzmiewa hymn wytrwałości i zaufania, które nie zależą od okoliczności zewnętrznych.

          Styl księgi jest pełen poetyckiej intensywności: powtarzające się pytania i odpowiedzi, dramatyczne obrazy walki i zniszczenia, rytmiczne zwroty – wszystko to nadaje tekstowi charakter prawdziwego dialogu duszy z Bogiem. Czytelnik nie tylko obserwuje rozmowę proroka, lecz niemal w niej uczestniczy, doświadczając niepokoju, zdumienia, a w końcu nadziei.

          Księga Habakuka jest więc literacko i duchowo niezwykła. Jest świadectwem autentycznej wiary, która nie boi się pytań i wątpliwości, oraz przypomnieniem, że w świecie pełnym niesprawiedliwości człowiek może odnaleźć spokój i siłę w zaufaniu do Bożego planu. To dialog, który trwa od wieków i wciąż rezonuje w tych, którzy próbują połączyć ludzką wrażliwość z wiarą w większą sprawiedliwość.

          Niektórzy egzegeci uważają, że rozdział 3 (modlitwa) powstał niezależnie i został dołączony później, ponieważ różni się stylem i charakterem od wcześniejszych dialogów. Inni widzą całość jako spójną kompozycję, w której część liturgiczna pełni rolę kulminacji. Rozdział 3 nosi cechy hymnów starożytnego Bliskiego Wschodu (np. teofanie podobne do opisu Boga w Psalmach czy Pieśni Debory w Sdz 5).

          Problem teodycei: Księga podejmuje fundamentalne pytanie – jak pogodzić Bożą sprawiedliwość z obecnością zła w świecie. Habakuk pyta otwarcie, dlaczego Bóg dopuszcza triumf okrutnych ludów. „Sprawiedliwy z wiary żyć będzie” (2,4): Ten kluczowy werset ma ogromne znaczenie w tradycji żydowskiej i chrześcijańskiej. W Nowym Testamencie cytują go Paweł (Rz 1,17; Ga 3,11) i autor Listu do Hebrajczyków (Hbr 10,38), czyniąc z niego fundament nauki o usprawiedliwieniu z wiary.

          Z jednej strony Bóg jawi się jako tajemniczy i trudny do zrozumienia, z drugiej – jako Pan historii, który ostatecznie ukarze zło i ocali sprawiedliwych. Habakuk wyróżnia się szczerością i odwagą proroka w stawianiu pytań Bogu. Nie przedstawia jedynie wyroków, lecz wchodzi z Bogiem w spór. Księga uczy, że w obliczu zła i cierpienia właściwą postawą człowieka wierzącego jest cierpliwość, wierność i zaufanie. Tekst miał szczególne znaczenie w okresach kryzysów historycznych, stając się inspiracją zarówno dla Żydów w czasie wygnania, jak i dla chrześcijan w rozumieniu zbawienia.

          Krytyka Księgi Habakuka pokazuje, że jest to dzieło krótkie, ale głęboko teologiczne. Wyrasta z doświadczenia kryzysu politycznego Judy pod groźbą Babilonii, a jednocześnie podejmuje ponadczasowe pytanie o sens zła i wiarę w Bożą sprawiedliwość. Spory dotyczą głównie jedności księgi i interpretacji jej teologicznego przesłania.

          Księga Nahuma to jedno z tzw. „prorockich pism mniejszych” w Biblii hebrajskiej i Starym Testamencie. Tradycyjnie interpretowana jest jako zapowiedź i celebracja upadku Niniwy – stolicy Asyrii – w 612 r. przed Chr. Większość badaczy uważa, że księga powstała niedługo przed upadkiem Niniwy (ok. 630–612 r. przed Chr.). Niektórzy widzą w niej jednak kompilację późniejszych tradycji. Prorok Nahum pozostaje postacią nieznaną, o życiu nie wiemy nic poza jego imieniem i wzmianką o pochodzeniu (Elkosz). To rodzi pytania o historyczność samego proroka. Księga wyróżnia się kunsztownym językiem, poetyckimi obrazami i rytmiką. W jej pierwszym rozdziale częściowo występuje akrostych (alfabetyczna pieśń), co sugeruje, że mamy do czynienia z wysublimowaną literaturą, a nie wyłącznie spontanicznym proroctwem. Niektórzy uczeni dostrzegają, że księga mogła być redagowana lub dopełniana, zwłaszcza w części hymnicznej (Nah 1,2–8), która ma charakter bardziej ogólny i może pochodzić z tradycji mądrościowej lub liturgicznej.

          Księga choć krótka i często pomijana w codziennej lekturze Biblii, kryje w sobie dramatyczną opowieść o Bożej sprawiedliwości i nieuchronnym sądzie nad narodami. Nahum, prorok żyjący prawdopodobnie w VII wieku przed Chr., zwraca swój wzrok ku Asyrii, a szczególnie ku jej stolicy, Niniwie, ukazując ją jako symbol pychy, przemocy i okrucieństwa, które nie mogą pozostać bez odpowiedzi.

          Nahum przedstawia Boga przede wszystkim jako wojownika i mściciela.          Już na pierwszych stronach księgi prorok opisuje Boga jako „Boga gniewu, który karze co kontrastuje” (Na 1,2), z bardziej łagodnymi obrazami Boga w innych księgach prorockich. Niektóry wersety mogą bulwersować: “mścicielem jest Pan i Władcą [pełnym] gniewu; Pan mści się nad swymi wrogami” (tamże). Nahum przedstawia Boga jako sprawiedliwego sędziego, którego cierpliwość wobec zła nie jest wieczna. To przestroga nie tylko dla Asyrii, ale i dla wszystkich narodów: żaden grzech i żadna brutalność nie pozostaną bez konsekwencji.

         Centralnym tematem księgi jest zniszczenie Niniwy – miasta, które przez lata symbolizowało potęgę militarną i polityczną, a zarazem okrucieństwo wobec innych narodów. Prorok opisuje to zniszczenie w żywych, niemal kinetycznych obrazach: huk bitew, płonące mury, panikę mieszkańców. Narracja Nahuma nie jest neutralna – pełna jest emocji i wyraża głęboką satysfakcję z tego, że tyrania i bezprawie zostaną ukarane. Nie wzystkie wersety moga się podobać i akceptować: “mścicielem jest Pan i Władcą [pełnym] gniewu; Pan mści się nad swymi wrogami” (tamże).

          Mimo że księga zdaje się być przede wszystkim księgą sądu, można w niej dostrzec także wymiar pocieszający. Dla ludu Izraela i dla tych, którzy doświadczali przemocy ze strony Asyrii, jest to obietnica Bożej ochrony i sprawiedliwości. Nahum nie tylko wyrokowuje zagładę Niniwy – on pokazuje, że zło jest przemijające, a dobro, jeśli trwa przy Bogu, znajdzie ostateczne zwycięstwo.

          Styl księgi jest poetycki, pełen metafor, symboli i rytmicznego powtarzania fraz, co nadaje jej dramatyzmu. Obrazy w niej zawarte są zarówno sugestywne, jak i surowe – z jednej strony zachwycają literackim kunsztem, z drugiej niepokoją swoją brutalnością. Ta mieszanka grozy i piękna sprawia, że czytelnik doświadcza w księdze zarówno lęku przed gniewem Bożym, jak i poczucia sprawiedliwości, które ostatecznie zwycięża.

          W przeciwieństwie np. do Jonasza, gdzie Niniwa otrzymuje szansę na nawrócenie, Nahum nie daje miejsca pokucie. Przesłanie sprowadza się do zapowiedzi całkowitej zagłady. Księga ma charakter nacjonalistyczny: ukazuje triumf Judy i upadek wroga. Bóg działa tu przede wszystkim jako obrońca swojego ludu, co bywa krytykowane jako zawężenie uniwersalizmu prorockiego. Nahum opisuje upadek Niniwy z entuzjazmem, wręcz z radością nad katastrofą przeciwnika. Współcześni badacze i teologowie często wskazują, że trudno to pogodzić z ideą miłości nieprzyjaciół czy uniwersalnym miłosierdziem Bożym. Księga obfituje w drastyczne wizje bitew, rzezi i zniszczenia (np. Nah 3). W zestawieniu z innymi prorokami, którzy nawoływali do sprawiedliwości społecznej czy duchowej odnowy, Nahum koncentruje się niemal wyłącznie na katastrofie militarnej.

          Współcześnie niektórzy interpretują księgę jako wyraz ulgi i sprawiedliwości dla narodów uciskanych przez brutalną potęgę Asyrii. W tym sensie radość Nahuma jest zrozumiała psychologicznie i historycznie. Księga stawia pytania o to, czy można się cieszyć z klęski wroga, czy „zemsta Boża” może być traktowana jako dobra nowina – niektórzy badacze widzą w Nahum zapowiedź późniejszych apokaliptycznych wizji, gdzie los imperiów zawsze kończy się w ruinie, a Bóg objawia się jako suweren historii.

          Księga Nahuma jest tekstem literacko pięknym, ale teologicznie i etycznie kontrowersyjnym. Krytycy zwracają uwagę na jej jednostronny obraz Boga jako mściciela oraz tryumfalistyczne podejście do przemocy. Z drugiej strony, w kontekście historycznym może być rozumiana jako głos ludu, który doświadczył terroru Asyrii i znalazł w proroctwie nadzieję na sprawiedliwość.

          Księga Micheasza jest prorockim głosem z prowincji, który niesie się aż do stolicy. Micheasz, pochodzący z małego miasteczka Moreszet w Judzie (VIII w. przed Chr.), patrzył na Jerozolimę i Samarię nie oczami urzędnika dworskiego, lecz wiejskiego obserwatora – kogoś, kto widzi, jak polityczne intrygi, militarne ambicje i chciwość elit odbijają się na życiu zwykłych ludzi.

          Jego przesłanie zaczyna się od mocnego aktu oskarżenia. W pierwszych rozdziałach prorok maluje obraz Boga, który wstaje z tronu i wkracza w historię, depcząc góry i topiąc doliny. Samaria – stolica królestwa północnego – ma upaść z powodu bałwochwalstwa i przemocy, ale Micheasz nie oszczędza także Jerozolimy. Wzrok proroka kieruje się ku przywódcom: urzędnikom, kapłanom i prorokom na usługach władzy, którzy „budują Syjon krwią” i wypaczają prawo.

          Micheasz łączy w swojej narracji ostrą krytykę społeczną z wizją nadziei. Po zapowiedziach sądu pojawia się niezwykły obraz przyszłości: góra świątyni Pana stanie się centrum pokoju dla wszystkich narodów, miecze zostaną przekute na lemiesze, a każdy będzie siedział pod swoim drzewem figowym bez lęku. Ten kontrast – między brutalnym „teraz” a pokojowym „potem” – jest siłą jego przesłania.

          Prorok nie jest tylko komentatorem polityki, ale teologiem codzienności. W słynnym wersecie (Mi 6:8) streszcza, czego Bóg oczekuje od człowieka: „czynić sprawiedliwość, kochać miłosierdzie i w pokorze obcować z Bogiem”. To kwintesencja całej księgi – krytyka bez moralizatorskiej pogardy i nadzieja bez taniego optymizmu.

          W ostatnich rozdziałach Micheasz posługuje się językiem lamentu i pociechy. Wyrok Boży jest nieunikniony, ale nie jest ostatnim słowem. Jak pasterz, Bóg zgromadzi swój rozproszony lud; jak sędzia, wymierzy sprawiedliwość wrogom; jak wierny przyjaciel, okaże miłosierdzie „jak za dawnych dni”. To połączenie realizmu i nadziei sprawia, że księga jest nie tylko zapisem proroczej działalności, lecz także modlitwą o odnowę.

          Księga Micheasza jest więc prorockim zwierciadłem, w którym odbijają się pycha władzy, krzywda słabych, ale i tęsknota za światem, gdzie prawo i miłość spotykają się w pokoju. Micheasz pokazuje, że Boży sąd nie jest zemstą, lecz drogą do oczyszczenia, a prawdziwa pobożność rodzi się w uczciwym sercu, które działa dla dobra innych.

           Księga Micheasza często bywa cytowana ze względu na swoje znane fragmenty (np. zapowiedź Mesjasza, „A ty, Betlejem Efrata…” w Mi 5,1 czy słowa „Powiedziano ci, człowiecze, co jest dobre…” w Mi 6,8).

          Tekst jest nierówny stylistycznie i treściowo – obok ostrych wyroczni są fragmenty pełne nadziei i obietnic, co sugeruje, że księga nie jest dziełem jednego autora, lecz efektem późniejszych redakcji i kompilacji.

         Niektóre fragmenty (np. Mi 4,1–5) są prawie identyczne z Księgą Izajasza, co rodzi pytania o zależności między prorokami i o to, kto kogo zapożyczał.

         Micheasz działał w VIII w. p.n.e., w czasach upadku Samarii i zagrożenia Judy. Jednak część fragmentów wydaje się odnosić do późniejszych realiów (np. odbudowa świątyni czy powrót z wygnania), co wskazuje na redakcyjne dopiski po czasach proroka.Trudno odróżnić autentyczne słowa Micheasza od późniejszych uzupełnień, które miały nadać tekstowi aktualność w nowych kontekstach historycznych. Ton księgi oscyluje od ostrych gróźb („Syjon będzie zorany jak pole”) do pełnych ufności wizji przyszłości. To rodzi pytanie: czy prorok był tak sprzeczny sam w sobie, czy raczej mamy do czynienia z redakcyjnym „doklejeniem” fragmentów pocieszających, by złagodzić pesymistyczny wydźwięk?

          Z punktu widzenia krytyki literackiej można uznać, że warstwa sądu jest bardziej pierwotna, a warstwa nadziei – późniejsza.

          Bóg ukazany w księdze jest bardzo ambiwalentny: z jednej strony surowo karzący, niszczący narody i własny lud, z drugiej – miłosierny, przebaczający, planujący przyszłe odnowienie.

          Pojawia się tu też motyw mesjański (Mi 5,1–4), ale jego interpretacja bywa sporna: czy chodziło o konkretną dynastię judzką, czy o późniejsze nadanie temu fragmentowi znaczenia mesjanistycznego przez tradycję żydowską i chrześcijańską?

          Micheasz krytykuje elity: kapłanów, proroków „na sprzedaż” i możnych uciskających ubogich. To sprawia, że jego przesłanie brzmi rewolucyjnie społecznie. Jednak wiele ostrych słów mogło zostać złagodzonych lub przykrytych przez późniejszych redaktorów, którzy chcieli podkreślić nadzieję, a nie tylko krytykę systemu.

          Księga Micheasza nie jest spójnym, jednorodnym dziełem, ale raczej zbiorem różnych warstw tradycji prorockiej, które zostały zredagowane w całość. Jej przesłanie bywa niekonsekwentne, miejscami wewnętrznie sprzeczne, a historyczna wiarygodność proroczych zapowiedzi budzi zastrzeżenia. Mimo to, dzięki wyrazistej krytyce społecznej i kilku uniwersalnym myślom (jak Mi 6,8), pozostaje jednym z najbardziej „aktualnych” prorockich głosów.

           Księga Jonasza to jedna z najbardziej niezwykłych i przewrotnych opowieści w całej Biblii. Choć krótka, wyłamuje się z typowej formy ksiąg prorockich: zamiast zbioru wyroczni mamy tu spójną narrację, niemal opowiadanie z morałem, pełne ironii, humoru i głębokich pytań o charakter Boga oraz ludzkie serce.

          Historia zaczyna się od wezwania Boga, by prorok Jonasz udał się do Niniwy – stolicy asyryjskiego imperium, znanego z brutalności i wrogości wobec Izraela. Misja jest jasna: ogłosić im sąd. Ale Jonasz, zamiast posłusznie wyruszyć, podejmuje desperacką próbę ucieczki „jak najdalej od oblicza Pana” (Jon 1,3), wsiadając na statek płynący do Tarszisz. Ten gest jest czymś więcej niż tchórzostwem – to bunt wobec Bożej woli, być może z obawy, że Bóg okaże litość wrogom.

          Tu zaczyna się dramat morski: burza, przerażeni marynarze, losowanie winowajcy, i wreszcie decyzja Jonasza, by wrzucono go do morza. Gdy fale opadają, prorok nie ginie – zostaje połknięty przez „wielką rybę” (Jon 2,1). W jej wnętrzu Jonasz modli się psalmem wdzięczności, a po trzech dniach zostaje wyrzucony na ląd. Jest to obraz zarówno ocalenia, jak i nowej szansy – echo odrodzenia.

          Drugi rozdział misji wygląda inaczej: Jonasz idzie do Niniwy, głosi krótkie i surowe przesłanie” “Jeszcze czterdzieści dni, a Niniwa zostanie zburzona!” (Jon 3,4), a miasto reaguje zaskakująco – od króla po najniższych mieszkańców wszyscy się nawracają. I tu przychodzi największy paradoks: Bóg rezygnuje z kary, a Jonasz… wpada w gniew. W jego oczach litość Boga wobec wrogów jest nie do przyjęcia.

          Kulminacja opowieści następuje pod krzewem rycynusowym, który daje prorokowi cień, po czym usycha. Bóg używa tej sytuacji jak przypowieści w działaniu – jeśli Jonasz potrafił żałować rośliny, której nawet nie pielęgnował, czy Bóg nie ma prawa litować się nad wielkim miastem, pełnym ludzi i zwierząt?

          Księga Jonasza stawia czytelnika w niewygodnym miejscu: z jednej strony potępiamy upór proroka, z drugiej rozumiemy jego niechęć do okazywania łaski oprawcom. Jest to opowieść o tym, że miłosierdzie Boga przekracza nasze granice moralnej selekcji – i że często prawdziwe nawrócenie potrzebne jest nie tym, których uważamy za „najgorszych”, lecz nam samym, w naszym gniewie i ciasnocie serca.

          Wielu badaczy podkreśla, że Księga Jonasza ma charakter opowieści dydaktycznej lub przypowieści, a nie stricte zapisu wydarzeń historycznych. Wskazują na to: cudowne ocalenie, ryba, która połyka i wyrzuca proroka; nagła skrucha całej Niniwy wraz ze zwierzętami,  wyraźna symbolika liczb (trzy dni w brzuchu ryby). Księga napisana jest językiem prostym, ale z wyraźnymi kontrastami i ironią. Jonasza ukazuje się jako proroka opornego, a nawet małostkowego, podczas gdy poganie (marynarze, mieszkańcy Niniwy) okazują się bardziej otwarci na słowo Boże niż on sam. To zabieg celowy, budzący u czytelnika refleksję.

          Trudno traktować opowieść o Jonaszu dosłownie. Nie ma historycznych dowodów, że prorok ten kiedykolwiek udał się do Niniwy i nawrócił całe miasto. Sama Niniwa, stolica Asyrii, była w czasach Jonasza (VIII w. przed Ch.) potężnym ośrodkiem, ale obraz jej mieszkańców tak jednomyślnie pokutujących wydaje się raczej literacką hiperbolą niż zapisem faktu. Postać Jonasza – proroka pojawia się w 2 Księdze Królewskiej (14,25) jako żyjący za panowania Jeroboama II. Oznacza to, że istniała postać historyczna o tym imieniu, lecz księga, którą znamy, powstała znacznie później (najprawdopodobniej w okresie po wygnaniu babilońskim, IV–III w. przed Chr.), wykorzystując imię proroka jako bohatera dydaktycznej opowieści.

Księga ukazuje Boga jako miłosiernego wobec wszystkich ludzi, nie tylko Izraela. Jest to przesłanie uniwersalistyczne: poganie (Niniwici) mogą dostąpić zbawienia, jeśli się nawrócą. Jonasz staje się symbolem człowieka ograniczonego, który chce zawłaszczyć Boga dla swojego narodu. Jego gniew wobec ocalenia Niniwy ukazuje, jak wąskie i egoistyczne mogą być ludzkie wyobrażenia o sprawiedliwości. Przesłanie o natychmiastowej i powszechnej pokucie mieszkańców Niniwy jest idealistycznym obrazem, który ma nauczyć, że nawrócenie jest zawsze możliwe, a Bóg zawsze odpowiada miłosierdziem.

          Księga Jonasza jest mistrzowską satyrą, z elementami humoru i paradoksu. Jako tekst historyczny – nie daje podstaw do traktowania wydarzeń w niej opisanych dosłownie, raczej jako narrację dydaktyczną. Jako tekst teologiczny – niesie rewolucyjne, jak na czasy Starego Testamentu, przesłanie o uniwersalnym miłosierdziu Boga i potrzebie otwartości na „innych”.

          Księga Abdiasza, choć najmniejsza w całym Starym Testamencie — zaledwie 21 wersetów — jest gęsta od treści, napięcia i teologicznego znaczenia. Można ją czytać jak krótki, ale mocny manifest prorocki, który w kilkunastu zdaniach rysuje dramat starożytnej wrogości, boskiej sprawiedliwości i nadziei na przyszłe odkupienie.

          Akcja tej proroczej wypowiedzi koncentruje się na konflikcie między Izraelem a Edomem. Edomici, potomkowie Ezawa, byli bliskimi krewnymi Izraelitów, a mimo to w momencie, gdy Jerozolima upadła (najpewniej podczas najazdu babilońskiego w VI w. przed Chr.), nie tylko nie okazali pomocy, ale wykorzystali klęskę braci, by ich ograbić, a nawet wydawać uciekinierów w ręce wroga. Ten moralny i braterski upadek staje się głównym punktem oskarżenia Abdiasza.

          Narracja proroka ma dwie wyraźne warstwy. Pierwsza jest sądem — Bóg ogłasza, że pycha Edomu, ufność w niedostępne góry i sojusze, stanie się jego zgubą. Prorok używa tu obrazów zaskakująco plastycznych: Edom zostanie obrabowany jak dom przez złodziei, ogołocony jak winnica po zbiorach, z której nie zostanie żadne grono. To język pełen ironii i nieuchronności, pokazujący, że nawet „bezpieczne” twierdze ludzkiej potęgi są kruche wobec wyroku Bożego.

          Druga warstwa ma wymiar uniwersalny: „Dzień Pana” — zapowiadany moment, w którym Bóg osądzi wszystkie narody. W tym kontekście Edom staje się symbolem wszelkiej wrogości wobec ludu Bożego. Zło, które inni wyrządzili, powróci do nich jak odbite echo; miara, którą mierzą, zostanie im odmierzona. Ale ostatnie wersety kierują wzrok ku przyszłości — Syjon ma być miejscem wybawienia, królestwo będzie należeć do Pana, a sprawiedliwość zatriumfuje.

          Księga Abdiasza jest więc nie tylko lokalną kroniką konfliktu, ale miniaturą wielkiego przesłania biblijnego: Bóg widzi niesprawiedliwość, nawet jeśli wydaje się ona chwilowo korzystna dla sprawców; Jego sąd jest pewny, a nadzieja dla Jego ludu jest nierozerwalnie związana z Jego panowaniem. Ta najmniejsza księga prorocka działa jak igła — mała, ale przenikliwa, przeszywająca sumienie i pamięć historyczną, by przypomnieć, że pycha, zdrada i obojętność wobec cierpienia innych zawsze niosą konsekwencje.